بی‌شک شما هم بارها در مورد رشوه گرفتن شنیده‌اید و به‌صورتِ کلی می‌دانید که رشوه گرفتن به چه معنا است. اما اگر به هر طریقی با این مشکل روبه‌رو شده‌اید لازم است تا آن را از زوایای مختلف قانونی بررسی کنید و بدانید ارتشاء از نظر قانون چگونه جرمی است و چه مجازاتی را در پی دارد.
آنچه باید در مورد جرائم از نظر قانون بدانید این است که برخی از جرائم را همه افراد جامعه بدون درنظرداشتن شغل، منصب یا هر ویژگی دیگری می‌توانند انجام دهد و مجرم شناخته شود. اما برخی از جرائم منوط به این است که فرد در شغل، جایگاه و منصب خاصی باشد تا آن جرم در مورد او احراز گردد. رشوه گرفتن از نظر قانون، بر مبنای جایگاه فرد بررسی شده و از گروه دوم است. برای درک بهتر این جرم و اشنایی با وکیل کیفری این موضوع مقاله را تا انتها دنبال کنید.
برای شما که کارمند دولت هستید!
منظور از جرم ارتشا دقیقاً همان رشوه گرفتن و رشوه دادن است که سابقاً با آن آشنا بوده‌اید. عملی که در آن فردی مالی داده و فردی آن را به‌صورت غیرقانونی دریافت می‌کند، ارتشاء خوانده می‌شود. فردی که مال را پرداخت کرده است راشی و فرد دریافت‌کننده مرتشی نامیده می‌شود. عمل رشوه دادن از نظر قانون‌گذار به صلاح جامعه و فرد نیست؛ به همین دلیل باید برای طرفین مجازات در نظر گرفته شود. اما وجه ممیزه این جرم چیست؟
آنچه باعث تمایز این جرم از جرائم دیگر می‌شود، جایگاهی است که ارتشاء در آن قرار گرفته است. اگر مرتشی مأمور دولت، کارمند دولت یا کارمند یکی از نهادهای وابسته به دولت باشد و در قبال انجام‌دادن یا ندادن وظیفه خود یا همکارش مبلغ یا مالی را دریافت کند، مجرم شناخته خواهد شد. الزاماً فرد نباید به‌صورت مستقیم این مال را دریافت کند. چنانچه حتی به‌صورت غیرمستقیم دریافت کردن این مال در انجام‌دادن یا ندادن وظیفه او تأثیر داشته باشد، فرد مرتشی خوانده می‌شود.
افرادی که مشمول این قانون هستند همه کارمندان و افرادی هستند که در استخدام نهادهای دولتی درآمده‌اند. این نهادها شامل نهادهای قضایی، اداری، شوراها، شهرداری‌ها، هرگونه نهاد انقلابی، قوای سه‌گانه، نیروهای مسلح، شرکت‌های دولتی، سازمان‌های دولتی و مأموران دولت چه رسمی و چه غیررسمی می‌شود.
تعریفی دقیق از همه زوایای ارتشاء
جرمی که از آن تحت عنوان ارتشاء یاد می‌شود هم شامل عمل فیزیکی دادن و گرفتن وجه، مال، سند یا هرگونه مواردی ازاین‌دست است. اما عمل غیرفیزیکی انجام معامله صوری و دریافت مبلغ غیرواقعی را هم می‌تواند در دسته این‌گونه جرائم قرار دهد. با این ترتیب اگر کارمندی کاری انجام دهد یا ندهد و مالی دریافت کند یا حتی ملکی را بسیار ارزان‌تر از قیمت اصلی در اختیار او قرار دهند، توانسته خود را در رده مجرمین قرار دهد.
آنچه در این تعریف باید مدنظر داشته باشید این است که اگر کارمند بخش خصوصی هستید، این جرم شامل شما نمی‌شود. علاوه‌برآن امری که در قبال آن مالی را دریافت کرده‌اید، باید از وظایف شما باشد. نکته دیگری که باید به آن توجه کنید که حتماً رشوه نباید شامل وجه نقد شود. ملک، زمین یا هر نوع هدیه و وجه غیر نقد هم می‌تواند از مصادیق رشوه باشد. وعده یا توافق، امتیاز مالی یا غیرمالی مانند تسهیلات خاص یا عدم ماندن در نوبتی مانند نوبت وام یا مواردی این‌چنین نیز در این جرم تعریف شده‌اند.
نکته دیگری در این تعریف قانونی جای دارد. شروع به جرم، جرم محسوب نمی‌شود. در واقع فرد راشی اگر شروع به پرداخت رشوه کند بر اساس نظر قانون‌گذار مجرم نیست. اما بر اساس تبصره 3 ماده قانونی و 594 قانون مجازات اسلامی، حتی شروع فرد مرتشی به جرم هم می‌تواند جرم محسوب شود و مجازات در پی خواهد داشت.
به همین دلیل چنانچه ثابت شود که فرد مرتشی در ارتشاء اقدام به شروع جرم کرده است، حداقل مجازات باید برای او در نظر گرفته شود. به این معنی که اگر قرار است برای جرم انجام شده و تمام شده انفصال دائم در نظر گرفته شود، برای شروع جرم سه سال انفصال مجازات او خواهد بود.
تفاوت ارتشاء و ربا در چیست
ربا بیشتر به سود مال اشاره دارد. در اصطلاح زمانی که شما پولی را قرض گرفته و آن را با سود مال به قرض‌دهنده پس دهید عمل ربا را انجام داده‌اید. این عمل نیز به‌خودی‌خود جرم محسوب می‌شود. اما تفاوت آن با رشوه دادن در زمینه مجازات آن این است که در رشوه گرفتن این اصل پول است که مجازات می‌شود ولی در نوع دیگر این سود پول است که از نظر فقهی و قانونی دارای مشکل است و باید مورد مجازات قرار گیرد.
معاونین در چنگال قانون
البته در مورد معاونت در جرم، در ماده 126 قانون آمده است و به آن پرداخته شده است. ارتشاء یکی از انواع جرائمی است که به دلیل اهمیتی که دارد برای معاونت در آن، ماده قانونی جداگانه توسط قانون‌گذار در نظر گرفته شده است.
بر اساس ماده 593 قانون مجازات اسلامی اگر فردی در این جرم معاونت هم داشته باشد و مجرم ردیف اول نباشد، باز هم به‌عنوان یک مجرم مستقل با او برخورد خواهد شد. در واقع به عقیده قانون هر کس بداند که در حال تدارک دیدن برای تحقق جرم رشوه دادن و رشوه گرفتن است، مانند فرد راشی مجازات خواهد شد. این اقدامات می‌تواند شامل مذاکره، جلب موافقت، وصول یا رساندن مال به فرد مرتشی باشد. بااین‌حال در کنار این مجازات باید به قانون معاونت در جرم هم هم‌زمان پرداخته شود و بر اساس دو قانون فرد مجازات خواهد شد.
مرتشی را مجازات کنید!
اکنون شما به‌خوبی می‌دانید چه کسانی در این جرم، مجرم شناخته می‌شوند و کدام یک از اعمال و اقدامات در این جرم از مصادیق اعمال مجرمانه شناخته می‌شود. آنچه در قانون به‌عنوان مجازات این جرم آمده است در قانون تشدید مجازات ذکر شده و به شرح زیر است:
- قیمت مال در مجازات می‌تواند مهم باشد. برای کارمندی که کمتر از بیست هزار ریال دریافت نکرده باشد، انفصال موقت 6 ماه و محکومیت سه سال حبس خواهد بود. اما برای کارمندان بسیار بلندپایه، مانند مدیرکل یا بالاتر مجازات انفصال دائم از مشاغل دولتی منظور خواهد شد.
- برای مواردی که وجه دریافت شده بیش از 20 هزار ریال و کمتر از 200 هزار ریال باشد، مجازات در نظر گرفته شده از یک تا سه سال حبس خواهد بود. جزای نقدی که پرداخت خواهد شد باید معادل وجهی باشد که اخذ شده است. انفصال موقت بین 1 تا 3 سال خواهد بود. برای مدارج بالا مانند مدیرکل، مجازات همچنان انفصال دائمی از مشاغل خواهد بود.
- وجهی که بین 200 هزار ریال تا 1 میلیون ریال باشد 2 تا 5 سال حبس، جزای نقدی معادل مال دریافت شده، انفصال دائم از خدمات دولت و 74 ضربه شلاق خواهد بود. انفصال دائم برای مدیرکل و برای مراتب پایین‌تر انفصال موقت بین 6 ماه تا 3 سال خواهد بود.
- مجازات برای وجه دریافت شده بیش از 1 میلیون ریال منجر به 5 تا 10 سال حبس، استرداد مال معادل وجه دریافت شده، 74 ضربه شلاق و از نظر انفصال‌ازخدمت نیز مانند نمونه قبلی خواهد بود.
- اگر رشوه به‌صورت وجه نقد نباشد یعنی به‌صورت مال بلاعوض باشد، یا مثلاً مالی با تفاوت قیمت بسیار زیاد کمتر به فرد مرتشی داده باشند باز هم دو طرف مجرم شناخته می‌شوند. حتی گاه این اتفاق می‌افتد که مالی را از مأموران دولت خریداری می‌کنند اما وجهی که به او پرداخت می‌کنند بسیار بسیار بیشتر از مبلغی باشد که از نظر مالی ارزش دارد.
- معاونین نیز که گفته شد در حکم ارتشاء شناخته می‌شوند. علاوه بر ضبط مالی که از این جرم به دست آورده‌اند باید بین 6 ماه تا 3 سال حبس و 74 ضربه شلاق را دریافت کنند.
- فرد راشی اگر برای پرداخت رشوه تحت اجبار قرار گرفته و چاره‌ای نداشته است از مجازات حبس معذور است و مال عیناً به وی بازگردانده می‌شود.
یک نکته
مبالغی که برای آنان جرم در نظر گرفته شده است، تفاوتی ندارد که به یکباره به فرد داده شده است یا فرد به‌دفعات متعدد آن‌ها را دریافت یا پرداخت کرده باشد. درهرصورت جمع مبالغ برای حکم نهایی مهم است. از طرف دیگر مالی که به‌عنوان مبلغ رشوه به فرد مرتشی درباره ارتشاء داده شده است بر اساس تعزیر به نفع دولت ضبط خواهد شد. البته اگر فرد راشی نیز از طریق رشوه توانسته باشد امتیازی از این راه کسب کند، این امتیاز لغو می‌شود.
از طرفی اگر مبلغ بیش از 200 هزار ریال باشد، کارمند را می‌توان تا یک ماه بازداشت موقت کرد و پس از این مدت درصورتی‌که وزیر دستگاه صلاح بداند می‌تواند فرد را از خدمات تعلیق نماید. در این ایام هیچ مزایایی شامل حال فرد کارمند نمی‌شود.
آخرین نکته این است که اگر فرد راشی قبل از اینکه مأمورین متوجه ارتکاب جرم شوند آن‌ها را آگاه نماید، از تعزیر مالی معاف خواهد بود. اما اگر پس از قرار تعقیب به اقرار خود موجبات تعقیب مرتشی را تسهیل کند، نصف مال به وی برگردانده و باقی مال به نفع دولت ضبط خواهد شد.
از راه درست شکایت کنید
این که چگونه از جرم ارتشاء شکایت کنید و چه کسی شکایت کند می‌تواند در نتیجه حاصله تأثیر زیادی داشته باشد. گاهی فرد راشی پس از انجام عمل مجرمانه، از کرده خود پشیمان می‌شود و تصمیم می‌گیرد تا مراجع ذی‌صلاح را در جریان امور قرار دهد. البته در این صورت او مجازات نشده و مال به وی برگردانده می‌شود. اما به هر ترتیب و هر فردی که قصد شکایت دارد باید از راه زیر وارد شود:
برای شکایت ازاین‌گونه جرائم باید ابتدا به دفاتر خدمات قضایی مراجعه کنید. شکواییه را که پیش‌ازاین تنظیم نموده‌اید از طریق این دفاتر برای دادسرایی ارسال نمایید که در این مورد ذی‌صلاح است. زمانی که مراحل قانونی به‌خوبی طی شده و شکواییه ثبت شود، برای دادسرا ارسال خواهد شد. البته حتماً می‌دانید که این جرم چون جزو جرائم کیفری است نام فرمی که پر می‌کنید شکواییه و محل رسیدگی ابتدا دادسرا و پس از تکمیل پرونده، دادگاه خواهد بود.
زمانی که شکواییه به دادسرا رسید، دادسرا آن را برای رسیدگی در اختیار یکی از شعب خود قرار می‌دهد. این زمان فرد شاکی پیامکی را با شماره شعبه دریافت خواهد کرد. او باید با دردست‌داشتن مدارکی که ثابت کند جرم صورت‌گرفته است به دادسرا مراجعه کند. مدارکی مانند فیش واریزی است که نشان دهد شما می‌توانید ثابت کنید این جرم انجام شده است.
دادسرا مواردی که باید شاکی در اختیار دادسرا بگذارد را اعلام کرده و شاکی باید نسبت به تأمین همه آن‌ها نهایت تلاش خود را مبذول دارد. او باید بتواند شهودی را در زمان مقرر حاضر کرده تا بتوانند با شهادت خود روند پرونده را تسریع کنند.
همچنین شاکی باید از طریق برخی از مراجع قانونی بتواند در روند تحقیق به دادسرا کمک کرده و آن را پیگیری کند. سپس اگر نظر دادسرا نیز مبنی بر وقوع جرم باشد، لازم است تا برای فرد مرتشی قرار جلب صادر شود. اگر شاکی نتوانست نظر دادسرا را بر وقوع جرم احراز کند، قرار منع تعقیب برای پرونده صادر خواهد شد. زمانی که قرار جلب صادر شود، پرونده برای بررسی و در نتیجه صدور حکم به دادگاه کیفری ارجاع داده می‌شود.
زمانی که پرونده به دادگاه کیفری راه پیدا کرد شاکی و متهم از طریق ابلاغیه متوجه زمان تشکیل جلسه و دادرسی خواهند شد. چنانچه در پایان دادگاه مرتشی نتوانست دادگاه را راضی کند که مرتکب هیچ جرمی نشده است، رأی بر محکومیت او صادر شده و مرتشی می‌تواند ظرف مدت 20 روز برای تجدیدنظر اقدام کند. رأی تجدیدنظر در دادگاه تجدیدنظر استان برگزار خواهد شد.
کلام پایانی
از نظر قانون‌گذار هرگونه عملی که بتواند مصالح جامعه را به خطر اندازد جرم شناخته می‌شود. علی‌الخصوص جرمی مانند ارتشا و ربا که در قرآن نیز به آن اشاره شده است. جرم رشوه دادن بیشتر در مورد کارمندان دولت صدق می‌کند. به این معنی است که یکی از کارمندان و مستخدمین دولت یا سازمان‌های وابسته به دولت در قبال انجام‌دادن یا ندادن کاری پول یا مالی را دریافت کرده باشد.
درهرصورت ارتشاء باعث می‌شود تا مصالح جامعه به خطر بیفتد؛ به همین دلیل قانون‌گذار مجازاتی را برای دو طرف در نظر می‌گیرد که گاه تا انفصال دائم از خدمات دولتی برای فرد مرتشی دیده شده است. در اغلب موارد، حبس، رد مال دریافت شده و حتی شلاق برای افراد وجود دارد و اگر فرد راشی خود شاکی نباشد، مالی که پرداخت شده است به نفع دولت ضبط خواهد شد.