منظور از قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری، همان قراردادهای بی او تی است که در طی آن شرکت یا مجموعه ای از شرکت‌ها بعد از دریافت امتیاز، تمامی پروژه‌های مالی را اجرا خواهند کرد. بعد از یک بازه زمانی طولانی اینگونه شرکت‌ها می‌توانند سود خود را دریافت کنند. در نهایت پروژه به صورتی که امکان فعالیت را داشته باشد، به صورت بلاعوض به طرف مقابل معامله منتقل می‌کنند.

BOT به چه معناست؟

BOT از سه واژه Build,Operate,transfer تشکیل شده است که به ترتیب به معنای ساخت، بهره برداری و واگذاری می‌دهد. برای ایجاد نیروگاه می‌توان از قراردادهای بی او تی استفاده کرد که برای تامین انرژی الکتریکی در کشور بهترین روش محسوب می‌شود.

 از آنجایی که ایجاد نیروگاه‌های کشور نیاز به سرمایه بالایی دارد با این نوع سرمایه‌گذاری، توان ممکلت در اجرای پروژه‌های زیربنایی افزایش می‌یابد. پس با تنظیم قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری کمک زیادی به جذب سرمایه کرده در راستای احداث زیرساخت‌های کشوری کرد. از جمله این زیرساخت‌ها می‌توان به ساخت جاده، راه آهن و اشتغال‌زایی اشاره کرد.

پس همان طور که گفته شد قرارداد BOT از سه قسمت تشکیل شده است:

• Build: این واژه به معنای ساخت بوده که شامل طراحی و مهندسی، تامین کالا و تجهیزات و ساخت می‌شود. بدین صورت که در اجرای یک پروژه، اولین مرحله طراحی است که بر مبنای آن کالا و تجهیزات مورد نیاز سفارش داده شده و در نهایت تجهیزات نصب می‌شود. البته این نکته را در نظر داشته باشید که راه اندازی و آزمایش تجهیزات و ماشین جزو مرحله ساخت است و با اتمام این مرحله وارد مرحله بهره برداری می‌شویم.
• Operation: این قسمت از قرارداد، همان طور که از نامش مشخص است به معنای بهره برداری است. که این مرحله شامل مواردی همچون راهبرداری روزانه، نگهداری از تاسیسات و ساختمان‌ها و تعمیرات لازم می‌شود. مرحله بهر برداری در بخش خصوصی، شامل استهلاک هزینه هایی بوده که در طی اجرای پروژه ایجاد می‌شود.
• Transfer: با تمام شدن مدت زمان قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری، پیمانکار موظف است که تمامی طرح را به کارفرما منتقل کند. منظور از انتقال طرح شامل انتقال کلیه تاسیسات و تجهیزات و تمامی مجوزها به پیمانکار است. در این حالت کارفرما می‌تواند به تنهایی و با استفاده از شرکت‌های دیگر، بهره برداری از این پروژه را انجام دهد.

 اشکال دیگر قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

قرارداد BOO

این نوع قرارداد شامل سه واژه Build-Own-Operate است که به معنای ساخت، تملک و بهره برداری است.

قرارداد BOOT

Build-Own-Operate-Transfer چهار واژه‌ای است که که به اختصار به آن قرارداد BOOT گفته می‌شود که در اختصار به آن قرارداد ساخت، تملک، بهره برداری و واگذاری گفته می شود.

قرارداد BLT

BLT شامل سه واژه Build-Lease-Transfer بوده که در معنای لغوی شامل ساخت، اجاره و واگذاری است. در این نوع قرارداد، پروژه بعد از ساخت، به یک موسسه دولتی اجاره داده می‌شود.

در نهایت مبلغی که بابت اجاره بها دریافت خواهد شد برای استهلاک اصل سرمایه و سود مورد استفاده قرار می‌گیرد. البته ناگفته نماند که بعد از مدت زمان قرارداد، طرح به موسسه دولتی طرف قرارداد برگردانده خواهد شد.

قرارداد BOOS

BOOS مخفف چهار واژه Build-Own-Operate-Sell است که به معنای ساخت، تملک، بهره برداری و فروش است. در طی این قرارداد، شرکت پروژه موظف است بعد از اتمام زمان قرارداد، پروژه را در ازای دریافت مبلغی به دولت یا موسسه دولتی طرف قرارداد بفروشد. البته ممکن است این مبلغ، هزینه طرح به قیمت روز باشد و یا اینکه هزینه تمام شده طرح به غیر از استهلاک آن باشد.

قرارداد ROT

بازسازی، بهره برداری و انتقال معنای سه واژه Refurbish-Operate-Transfer است که در اختصار به آن قرارداد ROT می گویند.

معرفی انواع قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

عاملی که موجب تنوع در قراردادهای ساخت، بهره برداری و واگذاری است، گستردگی قراردادها به علاوه اصل آزادی قراردادها بوده که این امکان را به طرفین قرارداد می‌دهد که طیف وسیعی از انواع قراردادهای BOT را ایجاد کنند.

 به همین دلیل با استناد به ماده 10 قانون مدنی و کاربردهای مختلف معاملاتی این نوع از قراردادها در راستای بهره مندی هر دو طرف قرارداد، نمونه های مختلفی از قرارداد را شامل می‌شود که در این قسمت به معرفی آن می‌پردازیم.

• قرارداد ساخت، اجاره، انتقال
• قرارداد ساخت، مالکیت و بهره برداری
• قرارداد ساخت، مالکیت، بهره برداری و فروی
• قرارداد ساخت، مالکیت، بهره برداری و انتقال
• قرارداد ساخت، بهره برداری و تمدید و انتقال
• قرارداد ساخت، انتقال و بهره برداری

معرفی طرفین قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

دولت سرمایه پذیر:

یکی از طرفداران اصلی قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری، دولت است. دولت با اختیاراتی که دارد این امکان را به یک شرکت یا پروژه خصوصی می‌دهد تا یک پروژه را به لحاظ تامین مالی حمایت کرده و بعد از ساخت برای مدتی از آن بهره برداری کند.

 در این حالت، یکی از نهادهای دولتی در سطح ملی، استانی یا محلی مناطق آزاد تجاری و صنعتی می‌تواند مسئولیت پروژه را بر عهده بگیرد و در نهایت پروژه به آن نهاد منتقل خواهد شد.

شرکت پروژه:

منظور از شرکت پروژه، تعدادی کارگزار خصوصی است که در یک شرکت تحت عنوان یک پروژه تشکیل می‌شود و به صورت مشترک مسئولیت تامین مالی، ساخت، اجرا و بهره برداری از پروژه را قبول می‌کنند.

سهامداران:

سهامداران، مجموعه‌ای از افراد حقیقی یا حقوقی هستند که قسمتی از سرمایه خود را برای پروژه با خرید سهام تامین می‌کنند.

پیمانکاران:

پیمانکاران یکی از طرفین قرارداد هستند که ممکن است تعدادشان بیش از یک نفر باشد. از جمله وظایف پیمانکاران می‌توان به وظیفه مطالعات ابتدایی پروژه، ساخت پروژه، عرضه ماشین آلات، ابزار و مصالح مورد نیاز برای ساخت پروژه، نصب ماشین آلات بهره برداری اشاره کرد.

خریدار کالا:

افرادی که در نهایت محصولات پروژه به آن ها فروخته می‌شود، این احتمال وجود دارد که شرکت کنندگان نهایی خصوصی یا دولتی باشند که به صورت تضمینی این محصولات را قبول کرده اند.

کاربرد قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری  چیست؟

قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری در طرح‌های اقتصادی گوناگون در نظر گرفته می‌شود که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کشتیرانی، تمامی راه‌های آبی و تجهیزات مربوط به آن
• راه آهن و تمامی طرح‌های مرتبط با خطوط راه آهن
• بنادر که مجموعه‌ای از اسکله‌ها، دیواره‌های ساحلی، انبارها، خدمات قایقرانی و تمام امکانات مرتبط با آن
• فرودگاه‌ها شامل ساخت فرودگاه، کنترل هوایی و تمامی تجهیزات مرتبط با آن
• مخابرات که مجموعه‌ای از تجهیزات اصلی شبکه‌های ارتباطی و مخابراتی و تمامی امکانات ماهواره‌ای
• آبیاری و تجهیزات مرتبط با آن
• تامین آب، دفع فاضلاب و زهکشی
• تجهیزات زیربنایی آموزشی و بهداشتی
• کشتارگاه‌ها
• فعالیت‌های مرتبط با حفظ محیط زیست و حفظ خاک

سازوکار قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

این نوع قرارداد شامل چندین فاز است که در ادامه مورد بررسی قرار می‌دهیم:

1. فاز اول قرارداد: در طی این فاز شرکت‌های سرمایه‌گذار، مسئولیت تامین مالی یک پروژه پرهزینه را برعهده می‌گیرند و از طریق ظرفیت‌های مالی، پروژه مذکور احداث و تا مرز بهره برداری می‌رسد.
2. فاز دوم قرارداد: شرکت‌های سرمایه‌گذار بعد از احداث پروژه، در مدت زمان تعیین شده در قرارداد، از امتیازاتی که در متن قرارداد ذکر شده است، برای برگرداندن اصل سرمایه، هزینه‌های احداث و بهره مالی استفاده می‌کنند.
3. فاز سوم قرارداد: در آخرین مرحله، شرکت سرمایه‌گذار، بعد از استیفای تمامی حقوق مالی خود از پروژه، تمامی حقوق مادی و معنوی را به صورت رایگان به مالکیت دولت کارفرما منتقل می‌کند.

 نکته‌ای که در این نوع قراردادها اهمیت دارد، این است که باید پروژه سودآور باشد. دلیل آن هم بدین خاطر است که چنین پروژه‌هایی هزینه بر بوده و به لحاظ اقتصادی بسیار پرریسک هستند و سرمایه گذار باید از این لحاظ توجیه اقتصادی پروژه را در نظر داشته باشد.

ساختار قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری چگونه است؟

معمولا در قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری، مجموعه‌ای از شرکت‌های خارجی و داخلی با یکدیگر هماهنگ می‌شوند و سرمایه‌گذاری مشترکی را شروع می‌کنند. در چنین شرایطی هماهنگی و اشتراک، قراردادی مابین سرمایه گذاران تنظیم می‌شود. ساخت و بهره برداری در طی مدت زمان کوتاه از جمله مواردی است که باید در این نوع قراردادها لحاظ شود.

مخاطرات قرارداد BOT چیست؟

در قراردادهای BOT مساله ریسک برای آن دسته از سرمایه‌گذارانی که درصدد دریافت تضمین برای بازگشت سرمایه و رسیدن به سود مناسب هستند، بسیار اهمیت دارد. بنابراین مشاوران حقوقی و کارشناسان بسیاری، از طرف دولت و هم شرکت‌های خصوصی در تلاش هستند تا همه جنبه‌های طرح را مورد بررسی قرار داده و برای هر خطری یک راه حل پیش بینی می‌کنند.

رایج‌ترین مخاطراتی که ممکن است در این نوع قراردادها ایجاد شود شامل:

1. خطرهای مالی: مالیاتی، محدودیت‌های صادرات و واردات و مجوزهای لغو امتیاز.
2. خطرهای قانونی: تغییر در قوانین و مقررات، تاخیر در ارزیابی خسارت
3. خطرهای معاملاتی: تورم، نرخ و یا خطر مربوط به مبادله
4. خطرهای سیاسی: وقوع انقلاب یا شورش در کشور میزبان
5. خطرهای بهره برداری: خطرهای فنی، عرضه و تقاضا

مزایای قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

به صورت کلی قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری، روشی برای ایجاد پروژه‌های بزرگ بدون پرداخت هزینه های گزاف در کشورهای در حال توسعه است. به همین خاطر کشورهای در حال توسعه از این قراردادها برای رشد و پیشرفت در کشور استفاده می‌کنند.

کشورها با استفاده از این نوع قراردادها می‌توانند به راحتی هم بر پروژه های کلان و زیربنایی تسلط داشته باشند و هم اینکه به لحاظ امنیتی، اقصادی از تمام آسیب‌های خارجی در امان باشند. دلیل این امنیت هم بدین خاطر است که پس از بهره برداری و تامین سود مالی، تمام بخش‌های مختلف پروژه به بخش دولتی منتقل می‌شود و شرکت خارجی در این زمینه هیچ گونه ادعایی نخواهد داشت.

از دیگر مزیت‌هایی که می توان برای قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری در نظر گرفت این است که تمامی ریسک معامله و سرمایه گذاری به شرکت سرمایه گذار خارجی منتقل می‌شود.

 علاوه بر این، شرکت‌های خارجی برای تامین منابع مالی مورد نیاز پروژه خود، نیاز به عقد قرارداد در تمامی زمینه‌های مختلف با پیمانکاران فرعی دارند. البته این پیمانکاران می‌توانند از شرکت‌های داخلی دولت باشند که تاثیر بسیاری بر روی اشتغالزایی کشور خواهد داشت.

معایب قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

• برخلاف ظاهر ساده‌ای که در این نوع قراردادها وجود دارد، پیچیدگی‌های بسیاری در این نوع قراردادها وجود دارد که دلیل اصلی آن حضور افراد بیشماری است که در این قرارداد هستند.
• در برخی از موارد، شرکت‌های خصوصی در مقابل پذیرش، شرط می‌گذارند که باید سود بیشتری به آن‌ها برگردانده شود و به ازای هر خطر نیز، مشتری نهایی ملزم به پرداخت هزینه است.
• از آنجایی که اکثر کشورها تجربه کافی در تنظیم این نوع قراردادها ندارند، بنابراین قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری خطراتی را به همراه دارد. ازجمله این خطرات می‌توان به خطر ایجاد انحصار در بخش خصوصی و طبیعت عمومی طرح زیربنایی اشاره کرد.
• بخش خصوصی در زمان پذیرش طرح، کاملا بر مبنای فرضیات، فعالیت خود را شروع می کند. بدان معنا که بخش خصوصی از میزان درآمد، ثبات و یا عدم ثبات قوانین هیچ گونه اطمینانی نداشته و کاملا برمبنای احتمالات فعالیت می‌کند.

کلام آخر

در این مقاله به بررسی تمامی قرارداد BOT  پرداختیم و متوجه شدید که در بیشتر کشورهای در حال توسعه برای رشد و شکوفایی اقتصادی از این نوع قرارداد استفاده می‌شود. چرا که بخش دولتی توانایی تامین مالی پروژه‌ها را نداشته و به همین دلیل دولت‌ها علاقه مند به واگذاری چنین پروژه‌هایی به بخش‌های خصوصی هستند.

سوالات رایج در مورد قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری

1. مراحل اجرای قرارداد BOT چیست؟

این مراحل شامل تصمیم دولت برای واگذاری، آمادگی دولت برای انجام مناقصه، اعلام آمادگی شرکت کنندگان، مرحله گزینش، فراهم کردن مقدمات اجرای طرح، مرحله اجرا، بهره برداری و واگذاری است.

• ساز وکار قرارداد ساخت، بهره برداری و واگذاری چیست؟

این قرارداد شامل سه فاز: اول، دوم و سوم قرارداد است. در فاز اول شرکت‌های سرمایه‌گذار تمامی هزینه‌ها را بر عهده دارند. در فاز دوم نیز از منافع و امتیازات مالی پروژه برای تامین هزینه‌های پروژه استفاده می‌شود. در آخر نیز در فاز سوم، تمامی حقوق و بخش‌های مختلف پروژه به دولت واگذار می‌شود.