مسائل مربوط به کودکان و خردسالان بادقت و حساسیت بیشتری پیگیری می‌شود. این موضوع در قوانین کشورمان هم به‌وضوح دیده شده می‌شود؛ زیرا تجربیات و رخدادهای اولیه زندگی هر فردی شخصیت و آینده آن فرد را شکل می‌دهد. بدیهی است که باید به امور کودکان و خردسالان اهمیت بیشتری بدهیم. مواردی مانند فوت و یا جدایی والدین در زندگی کودکان تأثیر بسزایی دارد. در این مقاله می‌خواهیم به تعریف، آثار و احکام حضانت فرزند بپردازیم. و در صورت بروز مشکل در این زمینه راهکارهای یک وکیل خانواده خوب را مورد بررسی قرار دهیم. با ما تا انتها این مطلب همراه باشید.

معنا و مفهوم

حضانت در لغت به معنی در آغوش کشیدن، رشد و پرورش دادن کودک و در اصطلاح به معنای نگهداری، مراقبت، حمایت و مواظبت جسمی و فیزیکی، روحی و عاطفی است. وظیفه مراقبت، نگهداری و مواظبت فرزند با شخصی است که قانون این حق، وظیفه و اجازه را به او داده باشد. از این واژه در متون حقوقی و کتب قانونی مربوط به خانواده به شکل گسترده استفاده شده است و آن را زیر عنوان حقوق خانواده مطرح می‌کنند.

تفاوت حضانت با ولایت

عموم مردم معنای دو واژه حضانت و ولایت را یکسان به کار می‌برند، درصورتی‌که این‌گونه نیست و حتماً این دو واژه تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. ولایت به این معنی است که اداره اموال و حقوق مالی شخص صغیر (فردی که به سن بلوغ نرسیده است) با ولی قهری اوست. منظور از ولی قهری فقط پدر و جد پدری است.

گاهی ممکن است بنا به شرایطی مادر مسئول نگهداری و مراقبت از فرزند باشد اما این بدین معنی نیست که مادر اجازه سرپرستی و اداره اموال و حقوق مالی کودک خود را دارد! حتی اگر پدر و جد پدری مسئول مراقبت و نگهداری فرزند هم نباشند، مدیریت حقوق مالی فرزند را در اختیار خواهند داشت.

حضانت فرزند با چه شخصی است؟

تا زمانی که پدر و مادر از یکدیگر جدا نشده‌اند یا در قید حیات هستند و فوت نکرده‌اند، هر دوی آنان وظیفه و مسئولیت نگهداری، مراقبت، پرورش و مواظبت از طفل را خواهند داشت؛ زیرا علت وجودی این فرزندان پدر و مادر آنان است و در زندگی مشترک نمی‌توان وظیفه نگهداری و مراقبت از فرزند را به دیگری منتقل کرد. هم پدر و هم مادر وظیفه دارند مشترکاً در مراقبت از طفل خود بکوشند.

لازم به ذکر است این موضوع در زمانی است که پدر و مادر طلاق نگرفته و یا یکی از آنان فوت نکرده باشد. در ادامه این دو فرض را بررسی و احکام آن را بیان خواهیم کرد اما قبل از آن مواد قانون مدنی در مورد حضانت را مطالعه می‌کنیم.

مواد قانون مدنی در مورد حضانت فرزندان

 ماده 1168 قانون مدنی: نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.

ماده 1171 قانون مدنی: در صورت فوت یکی از ابوین حضانت طفل با آنکه زنده است خواهد بود هرچند متوفی پدر طفل بوده و برای او قیم معین کرده باشد.

1) در صورت فوت پدر حضانت فرزند با چه شخصی است؟

اگر پدر فرزندی فوت کند، نگهداری از او برعهده مادر است. در این حالت که پدر فوت کرده اما مادر و جد پدری در قید حیات هستند، اولویت نگهداری از فرزند همچنان با مادر خود خواهد بود. عموم مردم به‌اشتباه بیان می‌کنند که با فوت پدر، جد پدری مسئول نگهداری از فرزند است درصورتی‌که این حق مادر است.

همان گونه که در ابتدا مقاله توضیح داده شد، ولایت با حضانت دو موضوع متفاوت هستند؛ پس اگر پدر فوت کند و مادر مسئول نگهداری و مراقبت از فرزند باشد بازهم ولایت با جد پدری است و فقط او می‌تواند اموال و حقوق مالی طفل را سرپرستی و اداره کند.

2) در صورت فوت مادر حضانت فرزند با چه شخصی است؟

اگر مادر فرزندی فوت کند، نگهداری از او برعهده پدر اوست. در این حالت که مادر فوت کرده و پدر و جد مادری در قید حیات هستند، اولویت نگهداری از فرزند همچنان با پدر خود خواهد بود و خانواده و جد مادری هیچ حقی در این صورت ندارند.

زمانی که پدر مسئول نگهداری از فرزند است درعین‌حال ولی او هم محسوب می‌شود. به بیان دیگر پدر هم وظیفه نگهداری از طفل را دارد و هم اداره اموال و حقوق مالی فرزند را. ولایت جد پدری فقط در نبود پدر به وجود می‌آید و تا مادامی که پدر در قید حیات است و صلاحیت این امر را دارد نوبت به پدربزرگ نمی‌رسد.

3) در صورت فوت پدر و مادر حضانت فرزند با چه شخصی است؟

در حالتی که والدین فوت کنند حضانت و نگهداری از فرزند برعهده جد پدری یعنی پدربزرگ پدری خواهد بود. اما اگر جد پدری هم فوت کرده باشد باید دید که نگهداری و مراقبت از طفل به چه شخصی وصیت شده است؟ اگر شخصی تعیین شده باشد، وظیفه نگهداری با وصی خواهد بود. اگر چنین موردی وجود نداشت دادگاه رسماً ورود پیدا می‌کند و شخصی را به‌عنوان قیم انتخاب می‌کند. معمولاً این‌گونه است که قیم از وابستگان و خویشان فرزند و یا پدر مادر او انتخاب می‌شود.

حضانت فرزند بعد از طلاق با چه شخصی است؟

در مطالب گذشته وظیفه نگهداری از فرزند را در حالت‌هایی که پدر و مادر فوت کرده باشند بررسی کردیم. اکنون به حالت‌هایی می‌پردازیم که پدر و مادر در قید حیات هستند اما زندگی مشترک آنان پایان پذیرفته است و طلاق گرفته‌اند. در این مورد هم باید در فروض مختلفی به بررسی آن بپردازیم.

1) حضانت فرزند بعد از طلاق

زمانی که طلاق رخ می‌دهد نگهداری و مراقبت از فرزند به این وابسته است که فرزند در چه سنی باشد؟ در سنین مشخص و خاصی این وظیفه برعهده مادر است و در سنین مشخصی هم پدر مسئول نگهداری و مراقبت از فرزند است. حالتی هم وجود دارد که در مواردی خود فرزند می‌تواند انتخاب کند که نزد چه اشخاصی زندگی کند. در ادامه به بررسی این موارد ذکر شده می‌پردازیم.

• نگهداری فرزند تا 7 سالگی: فرقی نمی‌کند فرزند دختر باشد و یا پسر، نگهداری از فرزندان بعد از طلاق در صورتی با مادر است که آنان زیر 7 سال باشند. پدر در صورتی می‌تواند حق نگهداری فرزند را بگیرد که مادر صلاحیت نگهداری از طفل زیر 7 سال را نداشته باشد. اما لازم به ذکر است که ولایت و سرپرستی اموال و حقوق مالی طفل همچنان با پدر خواهد بود.

• نگهداری فرزند از 7 سالگی تا سن بلوغ: بعد از اینکه فرزند دختر و پسر به 7 سالگی رسید از همان سال تا رسیدن به سن بلوغ، پدر وظیفه نگهداری و مراقبت از فرزند را خواهد داشت. طبق قوانین ایران سن بلوغ پسر 15 سال و سن بلوغ دختر 9 سال است.

• نگهداری از فرزندی که به بلوغ رسیده است: بعد از به بلوغ رسیدن فرزندان یعنی رسیدن دختران به 9 سال و رسیدن پسران به 15 سال، این خود فرزندان هستند که انتخاب می‌کنند نزد کدام یک از والدین زندگی کنند. اما این امکان برای آنان وجود ندارد که علاوه بر حضانت، شخص دیگری غیر از پدر و جد پدری را به‌عنوان ولی قهری انتخاب کنند.

همان‌طور که از عنوان ولی قهری پیداست، اراده و خواست فرزندان در انتخاب آنان اثری ندارد؛ زیرا پدر و جد پدری به‌صورت قهری ولایت پیدا کرده‌اند.

2) حضانت فرزند بعد از طلاق توافقی

اصول کلی در مورد وضعیت نگهداری از کودک بعد از طلاق گفته شد. در حالتی که طلاق از نوع توافقی باشد والدین می‌توانند برخلاف این اصول کلی به توافق در مورد نگهداری از فرزند دست پیدا کنند و این موضوع مانعی ندارد. ممکن است والدین این‌گونه توافق کنند که حضانت کودک ۳ساله به پدرش برسد و یا توافق کنند که مادر تا پایان بلوغ وظیفه نگهداری از کودک را داشته باشد.

لازم به ذکر است که در هر توافقی که شکل می‌گیرد دادگاه صلاح و عاقبت فرزند را هم در نظر می‌گیرد و بعد اجازه را صادر می‌کند. ممکن است از نظر دادگاه رسیدگی به کودک ۳ساله در صلاحیت پدر نباشد و این طفل به مادر خود نیاز داشته باشد.

نفقه فرزند بر عهده چه شخصی است؟

همان گونه که در مطالب گذشته برای پاسخ به سؤال حضانت فرزند با چه شخصی است حالات متعددی را متصور شدیم، برای پاسخ به سؤال نفقه فرزند بر عهده چه شخصی است هم باید حالات مختلفی را در نظر بگیریم. اینکه فرزند با چه شخصی زندگی می‌کند و والدین او در چه سطحی از درآمد هستند و یا کدام یک فوت کرده‌اند پاسخی متفاوت برای این سؤال به وجود می‌آورد.

1) نگهداری فرزند بر عهده مادر باشد

زمانی که زوجین از یکدیگر طلاق می‌گیرند علاوه بر اینکه وضعیت نگهداری از فرزند مشخص می‌شود میزان نفقه فرزند هم از جانب دادگاه تعیین و مشخص می‌گردد. همان‌طور که ولایت فرزند برعهده پدر و جد پدری است، پرداخت نفقه هم برعهده پدر و جد پدری است.

 لازم به ذکر است که تا مادامی که پدر در قید حیات است و توانایی مالی دارد و می‌تواند نفقه پرداخت کند وظیفه اوست. درصورتی‌که پدر در قید حیات نبود و یا توانایی مالی پرداخت نفقه فرزند را نداشت این وظیفه برعهده جد پدری است. درنهایت اگرنه پدر و نه جد پدری توانایی مالی پرداخت نفقه را نداشتند این امر برعهده مادر است.

2) نگهداری فرزند بر عهده پدر باشد

اگر پدر مسئول نگهداری فرزند باشد، نمی‌توان مادر را مسئول پرداخت نفقه دانست. حتی اگر پدر توانایی نفقه را نداشته باشد اما حضانت فرزند با او باشد، وظیفه جد پدری است که نفقه بپردازد. در صورتی هم که جد پدری وظیفه نگهداری و مراقبت از فرزند را داشته باشد، خود او مسئول نفقه است و نمی‌تواند آن را از جد مادری فرزند و یا خویشان بخواهد.

اگر پدر نفقه را نپرداخت چه باید کرد؟

درصورتی‌که پدر نفقه‌ای را که بر عهده‌اش است پرداخت نکند، مادر می‌تواند به دادگاه مراجعه کرده و با حکم دادگاه پدر را الزام به پرداخت نفقه فرزند کند. اما باید توجه داشت که اگر پدر توانایی پرداخت را نداشت باید از جد پدری نفقه را دریافت کرد. همچنین می‌توان الزام جد پدری به پرداخت نفقه فرزند را از دادگاه خواست اما اگر او هم توانایی مالی نداشت همان‌طور که در مطالب گذشته بیان شد مادر وظیفه نفقه را خواهد داشت.

ضمانت اجرا عدم پرداخت نفقه فرزند

مادر می‌تواند پدر را از طریق دادگاه به پرداخت نفقه الزام کند. اگر پدر توانایی مالی داشته باشد و مادر او را با حکم دادگاه ملزم به پرداخت کند اما همچنان از پرداخت خودداری کند، مرتکب جرم شده است. در این حالت پدر به جرم پرداخت نکردن نفقه فرزند به حبس تعزیری از 6 ماه تا 2 سال محکوم می‌شود. این حکم در مورد جد پدری هم قابل‌اجرا خواهد بود. باید توجه کرد که اگر پدر و جد پدری به پرداخت نفقه محکوم شوند اما پرداخت نکردن نفقه برای این باشد که توانایی مالی ندارند نمی‌توان آنان را مجرم تلقی کرد.

آیا می‌توان بابت حضانت طفل دستمزد مطالبه کرد؟

خیر؛ زیرا نگهداری و مراقبت از طفل وظیفه مادر و پدر و در نبود آنان جد پدری است. افراد به‌واسطه وظیفه‌ای که بر عهده دارند نمی‌توانند مطالبه دستمزد و پاداش کنند. مگر اینکه شخص نگهدارنده طفل، از والدین او نباشد. مثلاً وصی تعیین شده توسط جد پدری و یا قیم تعیین شده توسط دادگاه باشد. در این صورت می‌تواند دستمزد خود را از دادگاه بخواهد. دادگاه هم با بررسی اموال طفل، دستمزد شخص را پرداخت می‌کند. البته باید بین دستمزد و نفقه تفاوت قائل شد. نفقه، مخارج و هزینه‌های زندگی طفل است نه دستمزد مراقب و نگهداری.

والدین می‌توانند از حضانت فرزندان امتناع کنند؟

باتوجه‌به قوانین موجود این امکان برای والدین وجود ندارد که از وظیفه خود یعنی نگهداری و مراقبت از طفل امتناع کنند. احکام و مواد مربوطه را در ادامه مطالب بیان می‌کنیم.

1) ماده ۱۱۷۲ قانون مدنی

 هیچ یک از ابوین حق ندارند در مدتی که حضانت طفل برعهده آنها است از نگاهداری او امتناع کند. در صورت امتناع یکی از ابوین حاکم باید به تقاضای دیگری یا تقاضای قیم یا یکی از اقربا و یا به تقاضای مدعی‌العموم نگاهداری طفل را به هریک از ابوین که حضانت به عهده اوست الزام کند. درصورتی‌که الزام ممکن یا مؤثر نباشد نگهداری را به خرج پدر و هرگاه پدر فوت شده باشد به خرج مادر تأمین کند.

2) ماده ۴۰ قانون حمایت خانواده

هرکس از اجرای حکم دادگاه در مورد حضانت طفل استنکاف کند یا مانع اجرای آن شود یا از استرداد طفل امتناع ورزد، حسب تقاضای ذی‌نفع و به ‌دستور دادگاه صادرکننده رأی نخستین تا زمان اجرای حکم بازداشت می‌شود.

3) ماده ۵۴ قانون حمایت از خانواده

هرگاه مسئول حضانت از انجام تکالیف مقرر خودداری کند یا مانع ملاقات طفل با اشخاص ذی‌حق شود، برای بار اول به پرداخت جزای نقدی درجه هشت و در صورت تکرار به حداکثر مجازات مذکور محکوم می‌شود.

شرایط سلب حضانت

سپردن حضانت طفل به والدین به این معنی نیست که مصلحت طفل در نظر گرفته نمی‌شود و نمی‌توان حضانت را از والدین سلب کرد. در ماده 1173 قانون مدنی و ماده 42 قانون حمایت از خانواده شرایطی پیش‌بینی شده است. اگر پدر یا مادر به اعمالی دست بزنند که خلاف صلاح فرزند خود باشد دادگاه وظیفه نگهداری از کودک را به شخص دیگری می‌سپارد.

• تکرار ضرب‌وجرح کودک به شکل غیرمتعارف
• ابتلا به بیماری روانی البته با تأیید پزشکی قانونی
• سو استفاده از فرزند و مجبور کردن او برای انجام کارهای غیراخلاقی مثل دزدی، قاچاق، فساد …
• فساد و فحشا شخصی که حضانت با اوست
• اعتیاد به مواد مخدر، روان‌گردان، الکل و قمار
• سهل‌انگاری در مراقبت از طفل و ورود آسیب به جسم و روح
• ممانعت از حق ملاقات فرزند یکی از والدین توسط دیگری
• نقل‌وانتقال از محل سکونت طفل به شهری دیگر (می‌تواند مصداق ممانعت از حق ملاقات باشد)
• ازدواج مادر درصورتی‌که حضانت طفل با اوست
• و هر مورد دیگری که به جسم، روح و اخلاق طفل آسیب برساند

حق ملاقات فرزند

در ماده 1174 قانون مدنی بیان شده است: درصورتی‌که به علت طلاق یا به هر جهت دیگر، ابوین طفل در یک منزل سکونت نداشته باشند، هر یک از ابوین که طفل تحت حضانت او نمی‌باشد، حق ملاقات با فرزند خود را دارد؛ در نتیجه می‌توان گفت که قانون این حق را برای والدینی که حضانت فرزند به عهده آن‌ها نیست، به رسمیت شناخته است. ملاقات طفل و مسائل مربوط به آن در چند حالت قابل‌بررسی است که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

1) اگر والدین نسبت به ملاقات فرزند خود توافق نکنند

در این حالت نیاز به توافق والدین نیست و خود دادگاه مشخص می‌کند که پدر یا مادر حق ملاقات فرزند خود را دارند یا خیر. اگر ملاقات والدین با فرزند به صلاح فرزند نباشد دادگاه اجازه ملاقات با او را به والدین نمی‌دهد؛ زیرا همان‌طور که گفته شد اصل بر صلاح طفل است و در هر مورد اول او در نظر گرفته می‌شود.

2) اگر خود طفل حاضر به ملاقات با والدین نباشد

اگر حکمی مبنی بر حق ملاقات والدین با فرزند توسط دادگاه صادر شده باشد و خود طفل از ملاقات امتناع کند قاضی اجرای احکام طفل را به مرکز مشاوره معرفی می‌کند. اگر طبق نظر مشاور ملاقات با والدین باعث آسیب معنوی و روحی و روانی به طفل باشد، قاضی اجرای احکام با اطلاع قاضی پرونده حکم ملاقات را تا زمانی که طفل آمادگی داشته باشد به تعویق می‌اندازد.

خروج طفل از کشور

اگر حضانت با مادر باشد و بخواهد فرزند را از کشور خارج کند قطعاً نیاز به اجازه پدر دارد و اگر حضانت با پدر باشد و قصد خروج از کشور با فرزند را داشته باشد، نیاز به اجازه مادر ندارد. اما اگر مادر رضایت به این موضوع نداشته باشد می‌تواند با اطلاع اداره گذرنامه، طفل را ممنوع‌الخروج کند.

سخن آخر

در این مقاله سعی کردیم با زبانی ساده و روان تمام ابعاد و زوایای حضانت فرزند را بیان کنیم. برای جمع‌بندی می‌توان گفت حضانت فرزندان به‌طورکلی و در صورت زنده‌بودن و عدم طلاق والدین، هم با پدر و هم با مادر است. در حالتی که یکی از والدین فوت کند، وظیفه نگهداری از فرزند با والد زنده است. همچنین در صورت طلاق اگر توافقی بر نگهداری فرزند وجود داشته باشد اصل بر آن است و اگر وجود نداشت، تا 7 سالگی فرزندان با مادر و از 7 سالگی تا بلوغ با پدر است.