یکی از معضلاتی که این روزها جوامع مختلف با آن درگیر هستند، بحث اعتیاد و آسیب‌های ناشی از آن است. مصرف مواد مخدر و روانگردان در سال‌های اخیر رو افزایش یافته است و قشر نوجوان و جوان در جوامع اصلی‌ترین گروه‌هایی هستند که در دام اعتیاد افتاده و آسیب‌های جدی به خود و اجتماع وارد کرده‌اند. در سال‌های اخیر با ورود مواد مخدر صنعتی این شرایط وخیم‌تر شده و آسیب‌های جدی و جبران‌ناپذیری را به اقشار مختلف مردم در جوامع وارد کرده است.
تعریف ماده اعتیاد آور
ماده‌ای که مصرف آن موجب وابستگی فرد شود، ماده اعتیاد آور نام دارد که می‌تواند ترکیبی از مواد شیمیایی و طبیعی باشد. مصرف این مواد توسط افراد می‌تواند باعث تغییراتی در اخلاق و رفتار آن‌ها شود. خوردن، تزریق یا دود روش‌های مختلفی هستند که برای مصرف مواد مخدر و روانگردان استفاده می‌شود
روش‌های متعددی برای دسته‌بندی انواع مواد اعتیاد آور یا مخدر وجود دارند. در علوم پزشکی و داروشناسی معمولاً مواد اعتیاد آور و مخدر را بر اساس تأثیر، عوارض و شرایطی که ممکن است در اثر مصرف آن به وجود آید، دسته‌بندی می‌کنند. برخی از موادی که امروزه به عنوان ماده مخدر شناخته می‌شوند، از خواص دارویی برخوردار هستند و در صنایع دارویی و علم پزشکی برای درمان بسیاری از بیماری‌ها از جمله بیماری‌های اعصاب و روان، تسکین درد و غیره استفاده می‌شوند.
با همه این تفاسیر، این مواد چه به دلیل پزشکی و چه به دلیل غیر پزشکی مصرف شوند، جزء مواد اعتیاد آور شناخته می‌شوند و می‌توانند باعث ایجاد وابستگی در افراد شوند. سازمان قانون‌گذاری کنترل مواد آمریکا (CSA) مواد اعتیار آور و مخدر را در 5 گروه طبقه‌بندی کرده که شامل موارد زیر است:
- مخدرها (Narcotics)
- کند کننده‌ها یا آرام‌بخش‌ها (Depressants)
- محرک‌ها یا تحریک‌کننده‌ها (Stimulants)
- توهم‌زاها (Hallucinogens)
- آنابولیک استروئیدها (Anabolic Steroids)
در این دسته‌بندی پنج‌تایی، همه مواد به جز مواد آنابولیک استروئید جزء مواد مخدر و روانگردان به حساب می‌آیند. مواد رونگردان به موادی گفته می‌شوند که می‌توانند روی یک یا چند مورد از قوای ذهنی افراد تأثیر بگذارند و خلق و خو، احساسات، افکار، ادارک و حافظه، شناخت و رفتار آن‌ها را تغییر دهند. مصرف این مواد می‌تواند اثرات جسمی و روانی مختلفی از جمله التهاب یا سیروز کبد، جنون، مشکلات اجتماعی، مشکلات شغلی و مالی و حتی مشکلات کیفری و قانونی را به همراه داشته باشد.
اداره مبارزه با مواد مخدر آمریکا (DEA) اعلام کرده است که مصرف هر یک از موادی که در یکی از طبقه‌بندی‌های پنج‌گانه ذکر شده قرار بگیرد، می‌تواند باعث ایجاد وابستگی در افراد شود. این وابستگی بر اساس میزان مصرف می‌تواند به صورت وابستگی جسمی یا روانی نمود پیدا کند.
تعریف سوء مصرف مواد مخدر
سوء مصرف، به مصرف بی‌رویه و خارج از اندازه گفته می‌شود. در مورد مواد مخدر و روانگردان، سوء مصرف آن‌ها بر اساس میزان مصرف تعیین نمی‌شود، بلکه اثری که مصرف این مواد می‌تواند روی فرد و زندگی اجتماعی او داشته باشد، تعیین‌کننده است. به همین دلیل، نباید نیاز و وابستگی افراد به مواد روانگردان را به سادگی نادیده گرفت و از آن عبور کرد.
در مواقعی وابستگی افراد به برخی از مواد مخدر و روانگردان مانند هروئین، آمفتامین‌ها و غیره به حدی رسیده که نه تنها فرد ممکن است جرایم مختلفی را مرتکب شود، بلکه جان خود را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد. به همین دلیل، تعریف سوء مصرف مواد مخدر بر اساس نوع و میزان ماده مصرفی اشتباه است و باید به سطح و وسعت مشکلاتی که با مصرف آن گریبانگیر افراد می‌شود، توجه کرد.
مصرف این مواد می‌تواند باعث ایجاد اختلال در وضعیت تحصیلی و شغلی افراد شود و ارتباطات بین فردی آن‌ها را با تغییرات منفی مواجه کند. در این حالت می‌توان گفت که این افراد به سوء مصرف مواد مخدر دچار شده‌اند؛ زیرا مصرف مواد مخدر در آن‌ها به حدی رسیده که تأثیرات منفی بسیاری بر سلامت جسمی، روانی و اجتماعی آن‌ها وارد کرده است. و در این موارد باید با یک وکیل کیفری در ارتباط باشید.
سوء مصرف مواد مخدر به عنوان یک الگوی غیر انطباقی مصرف شناخته می‌شود که ناراحتی و تخریب بالینی زیادی را ایجاد می‌کند و شامل یک یا چند علامت زیر است:
- ناتوانی فرد در برآوردن تعهدات مربوط به نقش خود در محل کار، مدرسه یا خانه
- مصرف مواد مخدر و روانگردان به صورت مکرر در شرایط و موقیعت‌های خطرناک از لحاظ فیزیکی
- مواجه شدن با مشکلات قانونی مکرر در اثر مصرف مواد مخدر
- اصرار بر مصرف مداوم مواد مخدر با وجود مشکلات پایدار در زمینه‌های اجتماعی و بین‌فردی ناشی از تأثیرات مواد مخدر
نحوه وابسته شدن افراد به مواد مخدر و روانگردان
وابستگی افراد به مواد مخدر یک سیر تدریجی و مزمن دارد و در چند مرحله اتفاق می‌افتد. در مرحله اول معمولاً افراد از روی کنجکاوی و در برخی موارد به اصرار یک دوست، مصرف ماده مخدر را تجربه می‌کنند. در مرحله دوم، این افراد به مصرف تفننی و تفریحی روی می‌آورند. این مرحله زمانی اتفاق می‌افتد که مصرف اولیه مواد برای فرد با احساس لذت و رهایی از رنج‌ها همراه بوده است و علاقه دارد که آن را به عنوان یک تجربه خوشایند تکرار کند.
در مرحله سوم، فرد وارد روند سوء مصرف می‌شود. در این مرحله است که مصرف مواد مخدر رفته رفته روی بخش یا بخش‌های از زندگی فرد تأثیر می‌گذارد که این تأثیر نامطلوب و منفی است. در مرحله چهارم، فرد کاملاً به مواد مخدر و روانگردان وابسته شده است. در این مرحله، هر چه زمان به جلو می‌رود، آستانه تحمل کاهش پیدا می‌کند و فرد مجبور به افزایش میزان مصرف مواد است.
دسته‌بندی مواد اعتیاد آور و مخدر
همانطور که گفته شد، بر اساس دسته‌بندی ارائه شده توسط سازمان قانون‌گذاری کنترل مواد آمریکا، مواد مخدر در 5 دسته طبقه‌بندی می‌شوند که همه آن‌ها به جز دسته آنابولیک استروئیدها جزء مواد روانگردان هستند.
مواد کند کننده یا آرام‌بخش
از این جهت به این مواد کند کننده گفته می‌شود که می‌توانند سرعت فعالیت‌های مغز و اعصاب را کاهش دهند. این مواد اثر خود را به صورت مستقیم روی سیستم عصبی مرکزی اعمال می‌کنند و باعث ایجاد حس آرامش و تسکین دهندگی در فرد می‌شوند. باربیتوراتها (بوتال، تیوپنتال، فنوباربیتال و بیتال؛ بنزودیازپین (دیازپام، آلپرازولام، لورازپام، کلونازپام و میدازولام) در کنار الکل و گاما هیدروکسی بوتیریک از دسته مواد آرام‌بخش هستند.
از آنجایی که این مواد باعث ایجاد کاستی در فعالیت سیستم اعصاب مرکزی می‌شوند، به عنوان داروی آرام‌بخش مورد استفاده قرار می‌گیرند. از این داروها برای کاهش اضطراب، بهبود وضعیت خواب و همچنین کنترل تشنج استفاده می‌شود که نتیجه آن به وجود آمد آرامش و افت رفتاری در فرد است.
مواد محرک یا تحریک‌کننده
این مواد مخدر و روانگردان مستقیم روی سیستم اعصاب مرکزی اثر می‌گذارند و فعالیت و سرعت آن را افزایش می‌دهند. مصرف این مواد باعث ایجاد شرایطی می‌شود که فرد احساس می‌کند از انرژی، تمرکز و هوشیاری زیادی برخوردار است. همچنین این مواد می‌توانند باعث ایجاد احساس دوگانه، خشم یا پارانویا در افراد شوند. کوکائین، کراک، آمفتامین و مت‌آمفتامین از رایج‌ترین مواد محرک در جهان به شمار می‌آیند.
بر اساس آخرین گزارش‌های اعلام شده از سازمان‌های معتبر، مواد محرکی مانند اکستازی و ماری‌جوانا که از آمفتامین و مت‌آمفتامین مشتق شده‌اند،جزء رایج‌ترین مواد مخدر جهان به شمار می‌آیند. همچنین نیکوتین که از مواد اصلی موجود در سیگار است، در دسته مواد محرک یا تحریک‌کننده قرار می‌گیرد.
مواد توهم‌زا
این دسته را به عنوان مواد روانگردان نیز معرفی می‌کنند. مواد توهم‌زا نیز همانند دسته‌های قبلی مواد مخدر، اثر خود را به صورت مستقیم روی سیستم عصبی مرکزی اعمال کرده و شرایطی را ایجاد می‌کنند که درک فرد از واقعیت، زمان و مکان دستخوش تغییر می‌شود. مصرف این مواد مخدر و روانگردان می‌تواند شرایطی را ایجاد کند که فرد دچار توهم شود و مواردی را ببیند یا بشوند که وجود خارجی ندارند.
از جمله موادی که در دسته توهم‌زاها قرار می‌گیرند، شامل سیلوسایبین (ماده موجود در قارچ جادویی)، LSD (اسید لیزرجیک دی‌اتیل آمید) و دارویی گیاهی به نام پیوت حاوی ماده مسکالین و دی متیل تریپتامین هستند.
مواد افیونی یا مخدرها
این مواد اثر خود را از طریق گیرنده‌های عصبی اپیوئید روی بدن اعمال می‌کنند. این مواد معمولاً اثر دردزدایی و خواب‌آوری دارند. این مواد شیمیایی به صورت طبیعی در گیاه خشخاش وجود داشته و اثر مخدر روی بدن دارند.
مواد افیونی یا مخدر در دسته وسیع‌تری به نام مواد شبه افیونی قرار می‌گیرند که شامل متادون، پی‌تیدین و موادی مانند انکفالین، بتااندورفین و دی‌نورفین هستند که به صورت طبیعی در مغز تولید می‌شوند. مواد شبه افیونی در بدن باعث ایجاد حس سرخوشی همراه با خواب‌آلودگی و تنفس آرام می‌شوند که همین امر، باعث شدیدتر بودن علائم ترک این مواد نسبت به مواد دیگر مانند باربیتوراتها یا الکل می‌شود. علائمی مانند خمیازه‌های پیاپی، حالت تهوع و استفراغ، لرز و احساس سرما، احساس درد در عضلات بدن، اسهال و بی‌خوابی در بازه زمانی 6 تا 12 ساعت پس از عدم مصرف در افراد مصرف‌کننده مواد شبه افیونی بروز پیدا می‌کند.
این علائم باعث اخلال در ایفای نقش افراد در محل کار، محل تحصیل و غیره می‌شود و ممکن است به مدت 1 تا 3 روز ادامه داشته باشد. ترک کامل این مواد مخدر به حدود یک هفته زمان نیاز دارد. از آنجایی که در بدن به طور طبیعی سیستم شبه افیونی وجود دارد، مصرف‌کنندگان این مواد، حالت اوجی را تجربه می‌کنند که ناشی از فعالیت طبیعی این سیستم است. در واقع، این حال ناشی از موادی مانند انکفالین‌ها و اندورفین در مغز است که اثرات مخدر دارند.
هروئین، تریاک، مورفین و به طور کلی موادی که در دسته شبه افیونی جای می‌گیرند، قادر به فعال کردن این سیستم طبیعی در بدن هستند. هروئین، کدئین، مورفین، فنتانیل که به عنوان داروی بیهوشی و ضد درد مصرف می‌شوند و هیدروکودون که یک ماده شبه افیونی و مصنوعی از کدئین است، به عنوان یکی از آلکالوئیدهای موجود در تریاک در دسته مواد افیونی یا مخدر قرار می‌گیرند.
مواد مخدر و روانگران استنشاقی
این گروه، گستره وسیعی از مواد مخدر را شامل می‌شوند، ویژگی مشترک در همه آن‌ها این است که به صورت استنشاقی مصرف می‌شوند. درصد زیادی از مواد این گروه در دمای معمولی اتاق به صورت بخار و گاز هستند، حتی ممکن است که تعدادی از این مواد جزء اقلام عادی و معمولی باشند که در منزل هر فردی وجود دارند.
به همین دلیل، مواد استنشاقی جزء موادی هستند که به صورت دائمی باعث وارد شدن آسیب و ایجاد خطر جدی برای کودکان و نوجوانان در منازل می‌شوند. رنگ، چسب، تینر، رقیق‌کننده رنگ، بنزین، جوهر خودکار و غیره از جمله این مواد هستند. استنشاق این مواد باعث می‌شود که آن‌ها از طریق ریه وارد خون شوند و بدن فرد را آلوده کنند.
روش‌های مصرف این مواد شامل اسنیف کردن (Sniffing) به معنای تنفس عمیق یک ماده استنشاقی، اسپری کردن (Huffing) به معنای تنفس عمیق یک ماده از روی پارچه آغشته شده به آن و Bagging)) به معنای تنفس عمیق ماده اشتنشاقی درون یک پاکت یا کیسه پلاستیکی از طریق دهان و بینی هستند.
کانابیس‌ها
داروی کانابیس از گیاهی به همین نام بدست می‌آید که در زبان فارسی به آن شاهدانه می‌گویند. این ماده به عنوان رایج‌ترین مواد مخدر و روانگردان در جهان شناخته شده است که به صورت غیر قانونی مصرف می‌شود، البته برخی از کشورهای جهان مصرف مشتقات این گیاه را با رعایت ضوابط خاص قانونی کرده‌اند.
این ماده اثر خود را از طریق گیرنده‌های کانابینوییدی روی مغز اعمال می‌کند و اثر آن مشابه مواد توهم‌زا به صورت مستقیم روی سیستم اعصاب مرکزی بدن است. نام‌های مختلفی برای کانابیس‌ها استفاده می‌شود که می‌توان به بنگ، حشیش، وید، گراس، علف، گل، ماری‌جوانا و غیره اشاره کرد. تفاوت آن‌ها در نام‌گذاری هر کدام به دلیل منطقه جغرافیایی آن‌ها است، در حالی که در نحوه تولید و ماهیت تفاوت زیادی با یکدیگر ندارند.
دسته‌بندی مواد مخدر و روانگردان بر اساس سوء مصرف
انجمن روانپزشکی آمریکا از نظر میزان سوء مصرف، مواد مخدر را در پنج سطح مختلف طبقه‌بندی کرده است که مواد موجود در سطح یک از سوء مصرف‌کنندگی بالاتری برخوردار هستند و سطح پنجم فواید پزشکی بیشتری دارند. بر این اساس، طبقه‌بندی انجمن روانپزشکی آمریکا به شرح زیر است:
- سطح 1 موادی هستند که بالاترین میزان سوء مصرف‌کنندگی را دارند و از نظر فایده پزشکی در سطح پایینی هستند. هروئین و مواد توهم‌زا در این سطح قرار دارند.
- سطح 2 از نظر سوء مصرف‌کنندگی در سطح پایین‌تری هستند که می‌توان به تریاک، کدئین، مورفین و آمفتامین‌ها اشاره کرد.
- سطح 3 شامل آسپرین کدئینه و پی‌سی‌پی است.
- سطح 4 که شامل فنوباربیتال‌ها و دیازپام است.
- سطح 5 شامل ترکیبات کدئینه است. این مواد از فواید پزشکی بالایی برخوردار هستند و به عنوان دارو مصرف می‌شوند.
دسته‌بندی مواد مخدر بر اساس منشأ
تا اینجای مقاله، طبقه‌بندی‌های مختلف مواد مخدر و روانگردان را بر اساس اثرات آن‌ها روی بدن، میزان مسمومیت و همچنین اثرات درمانی و سوء مصرف آن‌ها بررسی کردیم، اما مواد مخدر را می‌توان بر اساس منشأ آن نیز دسته‌بندی کرد. بر این اساس، مواد مخدر در دسته‌های زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
- مواد مخدری که از مواد طبیعی به دست می‌آیند، مانند تریاک و شاهدانه.
- مواد مخدر با خاصیت و جنبه درمانی که مورد استفاده نادرست قرار می‌گیرند، مانند خواب‌آورها و آمفتامین‌ها.
- موادی که در اثر پژوهش‌های مختلف بدست آمده‌اند، مانند LSD.
نتیجه‌گیری
مواد مخدر و روانگردان و مصرف آن‌ها توسط اقشار مختلف به خصوص گروه‌های سنی نوجوان و جوان، یکی از معضلات بزرگ این روزها در جهان به حساب می‌آید. مواد مخدر مصرفی گستره وسیعی از انواع مختلف را در بر می‌گیرند که هر کدام از آن‌ها اثرات مخربی بر سلامتی جسمی، روانی و اجتماعی افراد دارند و می‌توانند زندگی یک انسان را به انحطاط بکشانند. شناخت این مواد و اثرات سوء آن‌ها بر سلامتی می‌تواند در پیشگیری از مصرف آن‌ها نقش مهمی ایفا کند. این مواد بر اساس میزان مصرف، سوء مصرف و منشأ دسته‌بندی‌های مختلفی دارند که شناخت آن‌ها در پیشگیری و درمان این معضل اجتماعی نقش مؤثری ایفا می‌کند.