برای اینکه با مفاهیم حقوق خانواده یا قوانین خانواده و امور شخصی آشنا بشویم شاید لازم باشد که تعریفی از حق داشته باشیم. حق از منظرهای مختلف تعاریف متعددی در طول تاریخ داشته است اما شاید بتوان حق را مجموعه‌ای از هنجارهای اجتماعی بدانیم که در حقیقت اصولی برای زندگی اجتماعی ما انسان‌ّها هستند.
حقوق در واقعیت قوانینی هستند که باید اجرا شوند و روابط اجتماعی ما را شکل می‌دهند و البته حقوق مسیری برای رسیدن به عدالت در چارچوب اجتماعی است.
قوانین و حقوق خانواده
قوانین خانواده و امور شخصی قواعدی هستند که در روند تنظیم روابط خانواده موثر هستند بنابراین این حقوق در تشکیل خانواده یعنی ازدواج، طلاق و همچنین روابط بین اعضای خانواده وارد می‌شوند.
در حقوق خانواده بسیار مهم است این حقوق و قوانین خانواده بتواند از هر دو جنس یعنی مرد و زن دفاع کند؛ از طرفی در درون خانواده نیاز به معیارهایی برای تعیین رفتارهای سالم در خانواده وجود دارد که قانون‌گذاران می‌توانند آنها را مشخص کنند.
با تعیین معیارهای رفتاری مناسب می‌توانیم به رشد ارزش‌های اخلاقی و رفتارهای اجتماعی خانواده‌ها کمک کنیم تا در حقوق و زندگی آنها تعادل ایجاد کنیم.
در حقیقت حقوق خانواده باید بتواند به نیازهای متعارف زنان و مردان و فرزندان آنها توجه کند و از طرفی حد و حدود مشخصی را برای وارد شدن بین روابط والدین و فرزندان رعایت کند.
در ایران زن و مرد از طریق ازدواج تشکیل خانواده می‌دهند و در این مسیر حقوق خانواده شامل مواردی همچون نکاح، خواستگاری، نامزدی، مهریه، نفقه و تکالیف زوجین می‌شود.
اگر زمانی در میان روابط خانواده مشکلاتی پیش آید ممکن است ازدواج بهم بخورد و به مرحلة طلاق برسدکه یکی از مهم‌ترین مسائل مربوط به حقوق خانواده است.
خانواده چه پس از تشکیل حفظ شود چه به مرحلة طلاق برسد بخشی دیگر از حقوق خانواده را در دل خود دارد که نسب، ولایت، تابعیت، نگهداری فرزندان، حضانت، تربیت فرزندان، حقوق وظیفه و مستمری را شامل می‌شود. این بخش از حقوق خانواده مربوط به روابط بین فرزندان و والدین آنها است.
البته از مسائل مهم وکیل حقوق خانواده قطعا بحث سرپرستی یا فرزندخواندگی نیز هستند. موضوع تغییر جنسیت و تلقیح مصنوعی و همچنین تنظیم خانواده نیز در سال‌های اخیر وارد حقوق خانواده شده‌اند.
ازدواج و قوانین مربوط به خانواده
در قوانین خانواده و امور شخصی دربارة ازدواج قوانین و حقوق خانوادت در ایران از نکاح دائم حمایت می‌کند که حتما باید به ثبت برسد و به همان نسبت طلاق و فسخ ازدواج نیز باید ثبت شود.
البته ازدواج موقت نیز در قوانین خانواده آمده است و در صورت باردار شدن زوجه، به توافق رسیدن دو طرف و یا شرط ضمن عقد باید به ثبت برسد.
مهریه یکی از اصلی‌ترین بحث‌های مربوط به ازدواج و حقوق خانواده است که طبق قوانین خانواده مهریه به نرخ روز محاسبه می‌شود و تا ۱۱۰ سکه طبق مادة ۲ اجرای محکومیت‌های مالی پرداخت می‌شود.
از قوانین دیگری که برای حمایت از خانواده رعایت می‌شود مدارک پزشکی زوجین قبل از ازدواج است که اگر زوجین به اعتیاد، و یا بیماری خاصی مبتلا بودن به هر دو طرف اطلاع داده می‌شود. در این مرحله تمام مراحل واکسینه شدن نیز باید طی شود از طرفی دفاتر ثبت ازدواج بدون ارائه این مدارک حق ثبت ازدواج را ندارند و تمام این مدارک را باید بایگانی کنند.
طلاق و قوانین مربوط خانواده
در مورد طلاق نیز مانند ازدواج باید مراحلی طی شود و طلاق باید به ثبت برسد؛ طلاق می‌تواند توافقی یا به درخواست یکی از زوجین باشد.
در تمام مواردی که درخواست طلاق شده است به جز زمانی که طلاق توافقی است دادگاه تلاش می‌کند بین دو نفر مجددا رابطة‌خوبی ایجاد شود و منجربه طلاق نشود.
در این موارد در نهایت داوران هستند که نظر می‌دهند و در طلاق توافقی نیز زوجین را به مراکز مشاورة خانواده می‌فرستند تا مراحل طلاق طی شوند.
در دادگاه طلاق داوران حتما باید از سمت زوجین انتخاب شوند و تا یک هفته پس از اعلام رای به داوری باید یکی از نزدیکان متاهل خود را که حداقل ۳۰ ساله باشند به دادگاه معرفی کنند.
اگر زوجین چنین فردی را نداشته باشند یا نزدیکان آنها داوری را رد کنند در آن صورت دادگاه داور را انتخاب می‌کند.
در زمان طلاق حتما زوجین باید مدرکی را دال بر باردار نبودن زوجه ارائه دهند وگرنه حکم طلاق جاری نمی‌شود.
پس از حکم طلاق تا شش ماه زمان وجود دارد تا صیغة طلاق با حضور زوجین خوانده شود و اگر زوج در زمان مقرر در دفترخانه حاضر نشود و عذری را نیز برای عدم حضور خود ابراز نکند در آن صورت صیغه غیابی خوانده می‌شود و طلاق به زوج اعلام می‌شود.
طلاق در قوانین خانواده می‌تواند به دلایل مختلفی درخواست شود که این دلایل شامل موارد زیر می‌شوند:
ندادن نفقه، عوم تمکین، جنون یکی از زوجین، سو رفتار یکی از زوجین در حد غیرقابل تحمل، ابتلا به بیماری ناعلاج یکی از زوجین، اشتغال به شغلی توسط یکی از زوجین که برای کانون خانواده مناسب نیست، محکومیت یکی از زوجین به ۵ سال زندان قطعی یا بیشتر، ابتلا به اعتیاد، اختیار همسر دوم، ترک زندگی، عقیم بودن یکی از زوجین، غایب یا مفقودالاثر بودن یکی از زوجین.
قوانین حضانت و نگهداری فرزندان
حضانت فرزندان یکی از موارد حقوق خانواده است که توسط دادگاه تعیین می‌شود و پس از ابلاغ حکم اگر یکی از طرفین مانع اجرای حکم یا استرداد کودک شود به حکم دادگاه بازداشت می‌شود.
رای حضانت کودک می‌تواند بر طبق مسائلی چون مصلحت کودک تغییر کند. گاهی نیز یکی از والدین ممکن است پس از گرفتن حضانت وظایف خود را به درستی انجام ندهد. در هر صورت دادگاه می‌تواند دوباره حکم را بررسی کند و حضانت را از فرد بگیرد.
چگونگی دیدار کودک با والدین خود و میزان این دیدارها توسط دادگاه تعیین می‌شوند و قوة قضاییه ۶ ماه برای ارائه طرح اجرای این موارد و بررسی آن فرصت دارد.
کودک و مجنون را هیچ یک از والدین نمی‌توانند از جای خود بدون اطلاع جابه‌جا کنند یا به خارج کشور ببرند مگر اینکه دادگاه بر طبق مصلحت کودک اجازة‌این کار را بدهد که در این‌صورت ضمانت قوی را برای برگرداندن کودک دریافت می‌کند.
اگر زوج فوت کند قطعا حضانت کودک را به مادر آن می‌سپارند مگر اینکه دادگاه تشخیص دهد که این موضوع به مصلحت کودک نیست.
در پروسه حضانت کودک اگر اموالی به او برسد برطبق حکم دادگاه اموال برای تامین هزینه‌های زندگی کودک در اختیار فردی قرار می‌گیرد که حضانت کودک را دارد.
در دوره روند طلاق کودکانی که زیر ۱۵ سال هستند اجازة شرکت در جلسات را ندارند مگر به دلایلی خاص دادگاه این امر را ضروری بداند.
قوانین خانواده و امور شخصی و حقوق فردی
در حقیقت تعریف اصطلاح حقوق فردی در وهلة اول بسیار ساده است و به تمام قوانین و حقوقی گفته می‌شود که مربوط به یک فرد در در اجتماع است. البته حقوق فردی خود به سه گروه مختلف حقوق طبیعی، حقوق خصوصی و حقوق سیاسی تقسیم می‌شود که هر کدام مسائل خاصی را در بر می‌گیرند.
حقوق طبیعی یا فطری از مسائل مهمی است که در ادیانی مانند اسلام نیز دربارة آن بسیار بحث شده است و به حقی اطلاق می‌شود که فرد تنها به واسطة انسان بودن و موجودیت خود دریافت می‌کند.
حقوقی مانند حق زندگی یا زندگی آزاد و حق آبرو که همگی وابسته به وجود و شخصیت انسانی ما هستند در حیطة حقوق فردی طبیعی قرار می‌گیرند.
بخش مهم و بزرگی از حقوق فردی افراد وابسته به جامعه‌ای است که در آن زیست می‌کند و این حقوق را حقوق خصوصی می‌نامند. حق ازدواج یا مالکیت دارایی‌های فرد در جامعه جزو حقوق خصوصی فردی هستند.
هر جامعه‌ای حکومتی دارد که براساس قوانین و حقوقی تشکیل می‌شود و آن حقوق سیاسی نامیده می‌شود. حقوق سیاسی فردی را حقوق عمومی هم می‌نامند چراکه در رابطه با امور عمومی وضع شده‌اند. حقوق سیاسی هر کشور میزان حق و حقوق فردی را در تشکیل و ادارة جامعه نشان می‌دهد.
تمامی این حقوق برای این هستند که آزادی‌هایی را به شهروندان بدهند تا بتوانند با وجود آن حقوق راحت‌تر و با آزادی‌های بیشتری زندگی کنند؛ قطعا افراد باید براساس آن حقوق و قوانین زندگی کنند و انتخاب کنند که اعمالی را انجام دهند و از بعضی پرهیز کنند.
البته گاهی پیش می‌آید که آزادی فردی و حقوق فردی با حقوق دیگران متناقض شود و در این موارد فرد باید با محدودیت‌هایی از آزادی‌های خود استفاده کند.