مقوله تغییر جنسیت و قوانین مبتنی بر آن، از سری موضوعات چالش‌برانگیز و مهمی است که اگرچه تاریخچة جدیدی ندارد اما پذیرش آن در جامعه به نسبت نو است؛ به همین علت است که طرح آن مستلزم برقراری و تدوین قوانین فقهی و قانونی نوینی در کتب حقوقی ایران بوده است. من‌جمله پذیرش این مطلب توسط فقها جهت کسب جواز عمل و آثار برجای‌مانده از آن به دلیل تأثیر بر قوانین اسلامی بسیار گسترده است. در این مقاله قصد داریم چنین عمل‌هایی را از منظر حقوقی آن بررسی کرده و کلیه نکات مهم دراین‌رابطه را برای خوانندگان خود شرح دهیم و به دلیل مشکلات حقوقی که بعد از تغییر جنسیت ایجاد میشود وجود یک وکیل خبره خانواده مورد نیاز است. پیشنهاد می‌کنیم تا انتهای این مبحث ما را همراهی کنید.
رویکرد قوانین حقوقی و فقهی نسبت به عمل تغییر جنسیت
طبق قوانین رسمی ایران، این تغییر به دلیل ایجاد تفاوت و اصلاح در بحث فیزیک شخص متقاضی و بر حسب تأیید پزشک، مشروع بوده و قابل انجام است. در مقابل شرع اسلام این نوع عمل را صرف خواسته افراد بدون نیاز پزشکی یا روانی اثبات شده توسط کادر درمان جایز ندانسته و آن را مجاز نمی‌شمرد. از سوی دیگر این تغییر به دلیل ایجاد تبعات قانونی‌ای که در آیندة زندگی حقوقی افراد می‌گذارد، نیازمند مشاوره حقوقی تغییر جنسیت با وکلا و کارشناسان زبده و حرفه‌ای علم حقوق است.
از آن جایی که در قانون اسلام موضوعاتی نظیر حق ارث، پرداخت مهریه، شهادت، قیومیت و… برای دو جنس مؤنث و مذکر تغییر خواهد کرد، گرفتن اجازه رسمی از دادگاه برای این چنین عمل‌هایی ضروری است. کلیه دادگاه‌های ذی‌صلاح طبق پرونده موثق پزشکی اشخاص با عمل‌های تغییر جنسیت موظف‌اند نسبت به تغییر شناسنامه، اسناد و سایر اعمالات قانونی او اقدامات و همکاری‌های لازم را انجام دهند.
آثار تغییر جنسیت افراد ترنس بر شرایط حقوقی آن‌ها در ایران
از لحاظ قانونی وقتی اعلام میشود که شخصی اقدام به تغییر ماهیت جنسی خود کرده است، منظور آن است که وضعیت فعلی او متفاوت از شرایط جنسی گذشته‌اش است. اگر مرد بوده، هم اکنون به زن تغییر وضعیت داده و بالعکس اگر زن بوده، الان به‌عنوان یک مرد هویت گرفته است. البته که چنین تغییرات بنیادینی آسان نبوده و به‌تبع آن علاوه بر ایجاد تفاوت‌های ظاهری موجب ایجاد تغییرات کاملاً متفاوت نسبت به حق‌وحقوق او در جامعه ایرانی نیز میشود. این تأثیرات بسیار گسترده و همه‌جانبه است.
به‌طوری‌که طبق قوانین رسمی ایران، تمامی قوانین اجتماعی جنس مخالف با حفظ شروط پیش از تغییر، بر شخص اعمال میشود. بیان کلیه موارد و جزئیات حقوقی پیرامون شرایط پس از عمل جراحی شخص از سوی وکیل او ضروری است. این که افراد بدانند عمل تغییر ماهیت جنسی آنان نه فقط جسم و روح آنان را متفاوت می‌کند که بر قوانین شهروندی و حقوقی آنان نیز تأثیرگذار خواهد بود، ضرورتی است که باید واقع‌بینانه انجام شده و پیش از انجام عمل، به آن رسیدگی شود.
نکات ضروری قانونی که پیش از عمل تغییر جنسیت باید دانست
شرایط تغییر جنسیت در قوانین و ساختار حقوقی ایران از این قرار است:
- اثبات پزشکی و رسمی مبنی بر وجود تمایلات پایدار جنسی در مدت‌زمان طولانی. درصورتی‌که این احساس کوتاه‌مدت، گذرا یا مقطعی و شخصی مطرح باشد امکان تغییر ماهیت جنسی وجود نخواهد داشت.
- با وجود افزایش طرح این مقوله در جامعه که به شکلی پیش‌رونده در حال گسترش است، ارائه مدارک پزشکی معتبر و تأیید شده جهت گرفتن اجازه رسمی اجباری است. کیس‌های عمل جراحی برای تغییر هویت جسمی و روانی فرد چیزی در حدود سیصد نفر در سال است.
- مجوز صادر شده برای عمل صرفاً توسط دادگاه خانواده صادر شده و می‌توان در این پروسه از مشاوره حقوقی تغییر جنسیت و وکلای مشغول به کار در این حوزه نیز استفاده کرد.
- برای صدور مجوز و انجام عمل لازم است شخص هجده سال تمام داشته و به بلوغ جسمی کامل رسیده باشد. همچنین گذراندن دوره‌های روانپزشکی پیش از انجام عمل جراحی ضروری است.
- گرفتن تأییدیه از حداقل دو روانپزشک دال بر اثبات تمایلات دو جنسیتی، دگرباشی و تضاد جنسی لازم و ضروری است. به عبارت بهتر در مواردی که جسم فرد متفاوت از روان او باشد، لازم است این مورد را متخصصان کارآزموده تأیید کنند.
- مانند هر عمل جراحی دیگری، پروسه تغییروتحول در جنسیت نیز دارای عوارض متعددی است. واقع‌گرایی در این کیس‌ها ضروری بوده و باید بدانند که در چه شرایطی قرار خواهند گرفت. ذکر برگشت‌ناپذیری عمل‌های تغییر جنسیت اجباری است؛ چرا که این موضوعی پایدار و همیشگی خواهد بود و نمی‌تواند بر حسب تمایلات آتی شخص مجدداً تغییر کند.
- تغییرات جسمی و روانی به‌موازات هم انجام شده و پس از عمل نیز به شکل روتین‌های پزشکی، هورمون‌درمانی، جلسات مشاوره روانپزشکی و… تا تطابق کامل شخص با جسم جدیدش ادامه خواهد یافت.
زمان تکمیل تغییر جنسیت افراد از لحاظ قانونی
آگاهی‌رسانی به بیمار پیش از انجام عمل بسیار واجب و لازم است. در واقع کلیه کیس‌های داوطلب باید به‌خوبی بر این موضوع اشراف داشته باشند که این عمل برگشت‌ناپذیر است. حال چه زمانی کادر پزشکی می‌تواند با اطمینان اعلام کند که شخص مورد عمل جراحی قرار گرفته، به جنسیت مطلوب خود برگشته است. در این بخش به بررسی چند نکته مهم در این زمینه از لحاظ حقوقی می‌پردازیم:
- از لحاظ قانونی تغییر شرایط جسمی و روحی فرد پس از جراحی و تناسب آن با روحیات شخص، نیازمند برگه معاینه پزشکی و تأیید شرایط مطلوب از سوی روانپزشک و پزشک جراح مربوطه است؛ چرا که این تطابق جسم و روح است که بر گرفتن نتیجه اصلی اثرگذار خواهد بود.
- گذراندن دوره یک‌ساله برای پذیرش نقش جدید اجتماعی افراد مورد جراحی قرار گرفته در جامعه ضرورت دارد.
- قانوناً با تغییر ماهیت بدنی و ظاهری جنسی افراد، کلیه نهادهای قانونی باید پذیرای این تغییر بوده و روال کاری خود را بر اساس جنسیت جدید اشخاص قرار دهند.
- وکلای این شاخه می‌توانند برای تغییر شناسنامه، نام و شهرت جدید، جنسیت نو و سایر مواردی ازاین‌دست برای موکلین خود اقدام کنند. همچنین کلیه امور ثبت‌احوال در این اداره انجام شده و نیازمند ارائه نامه مجوز دادگاه خانواده مبنی بر قانونی‌بودن پروسه است.
در نهایت ذکر این نکته ضروری است که انتخاب وکلای شاخص و کارآزموده در این حیطه جهت آسان کردن پیشبرد کار بسیار مؤثر است. ازآن‌جهت که وکلا راهکارهای قانونی و قوانین جدید و تدوین‌یافته درباره این موضوع را دانسته و اشراف کاملی بر آن دارند، می‌توانند به‌خوبی از موکلین خود دفاع کرده و جهت کسب هویت جدید آن‌ها کمک‌کننده باشند.
دریافت مجوزهای قانونی جهت عمل تغییر جنسیت
یکی از نکات بسیار مهمی که باید پیش از انجام عمل جراحی در ایران بدانید آن است که مجوز این کار را صرفاً می‌توانید از دادگاه خانواده دریافت کنید. اگرچه برای دریافت این مجوز دو راه وجود دارد اما بدون گرفتن آن نمی‌توان عمل جراحی را در بیمارستان‌های معتبر انجام داد و یا بعد از عمل در جامعه طبق قوانین روتین پذیرفته شوید. پس توجه به این موضوع را نادیده نگرفته و در صورت نیاز حتماً از وکلای زبده در این زمینه استفاده کنید.
- در مرحله نخست شخص بیمار می‌تواند به روانپزشکی معتبر و معتمد مراجعه کرده و پس از طی دوره معینی از روان‌درمانی و تشخیص نوع بیماری از سوی روانپزشک خود، موافقت رسمی و کتبی او را مبنی بر انجام عمل تغییر جنسیت دریافت کند.
- وجود نتایج کلیه آزمایش‌های تخصصی اعمم از هورمونی، کاریوتایپ و… لازم است. این امر جهت اثبات شرایط فیزیکی، اختلالات هورمونی و یا حتی وجود تغییرات کروموزومی غیرمعمول در بدن بیماران ضروری خواهد بود.
- حال می‌توان با دردست‌داشتن کلیه مدارک پزشکی و آزمایشگاهی از مراجع ذی‌صلاح، به دادگاه مراجعه کرد و درخواست خود را مبنی بر اجازه انجام عمل تغییر هویت جنسی ارائه داد. همچنین امکان تغییر سایر مدارک هویتی از قبیل شناسنامه، گواهینامه، کارت ملی و… نیز با تأییدیه دادگاه وجود خواهد داشت.
- دادگاه شخص مراجعه‌کننده تراجنسیتی را به پزشکی قانونی راهنمایی می‌کند. پس از ارسال تأییدیه از سوی این ارگان، قاضی با بررسی سایر عوامل قانونی حکم بر جواز انجام عمل جراحی خواهد داد. افزون بر آن پس از انجام عمل، امکان دریافت سایر مدارک هویتی از سازمان ثبت‌احوال کشور وجود خواهد داشت.
مسیر جایگزین جهت دریافت مجوز عمل تغییر جنسیت از منابع قانونی
درصورتی‌که شخص نخواهد در ابتدا به روان‌شناس مراجعه کرده و درگیر هزینه‌های مالی موجود در این راه شود، می‌تواند از طریق مراجع قانونی عمل کند. بدین ترتیب لازم است در ابتدا به دادگاه خانواده رفته و با ارائه یک دادخواست رسمی نسبت به تمایل خود به تغییر شرایط جسمی و بدنی خود اقدام کند. ادامه این مسیر بدین صورت است که:
- تسلیم درخواست رسمی از دادگاه خانواده نسبت به تغییر جنسیت، تغییر نام و سایر حقوق منسوبه در کارت ملی، شناسنامه و سایر مدارک هویتی فرد
- مراجعه به پزشکی قانونی با دستور دادگاه خانواده جهت اثبات تراجنسیتی بودن شخص و گرفتن گواهی معتبر از این مرکز
- مراجعه به روانپزشک معتمد پزشکی قانونی جهت گذراندن کلیه دوره‌های مورد نیاز روان‌شناسی و روان‌درمانی پیش و بعد از عمل جراحی
- انجام کلیه آزمایش‌های تخصصی جهت تشخیص کامل پزشکی دررابطه‌با اختلالات و مشکلات هورمونی فرد.
- دریافت تأییدیه‌های نهایی مبنی بر انجام عمل جراحی از روانپزشک معتمد دادگاه و پزشکی قانونی.
- ارجاع و ارسال تأییدیه‌های مراکز پزشکی به قاضی دادگاه جهت دریافت حکم
- ارائه مجوز انجام عمل و اعمال تغییرات ضروری در اسناد سجلی و هویتی
مدارک قانونی ضروری جهت ارائه درخواست تغییر جنسیت به دادگاه
برای دریافت مجوز عمل و امکان تغییر سایر مشخصات در اسناد هویتی لازم است این مدارک را به همراه داشته باشید:
- گواهی روانپزشک معالج
- گواهی پزشک جراح
- کلیه اسناد هویتی شامل کارت ملی و شناسنامه شخص
- تنظیم دادخواست امکان تغییر هویت جنسی به‌صورت پزشکی جهت ارائه به مراجع ذی‌صلاح
رهنمودهای قانونی و حقوقی پیرامون عمل بنیادین تغییر جنسیت
دریافت مشاوره حقوقی تغییر جنسیت در این راه بسیار کارساز بوده و مراجعه‌کنندگان را از راهنمایی‌های خوبی برخوردار می‌کند. در ادامه به چند نکته مهم در این امر اشاره می‌کنیم که امیدواریم راه‌گشای شما خوانندگان محترم باشد.
- تا جایی که امکان دارد برای کاهش زمان پروسه کار، گرفتن بهترین نتیجه ممکن و جلوگیری از هدر رفتن زمان و منابع خود از وکیل مورد اعتماد و با تجربه‌ای استفاده کنید.
- وکلای دادگستری در امور حقوقی سختی همچون تغییر هویت جنسی افراد، راهکارهای قانونی خوبی را می‌شناسند. آنان می‌توانند در سریع‌ترین حالت ممکن پرونده را به جریان بیندازند.
- کلیه دادگاه‌های خانواده، عمومی و حقوقی در پایتخت و سایر مراکز استان‌ها می‌توانند مجوز این عمل را با رعایت پیش‌زمینه‌های مطرح شده بدهند.
- تغییرات مدارک سجلی و هویتی در اداره ثبت‌احوال مرکزی انجام خواهد شد که شخص در محل سکونت داشته و یا به دنیا آمده است.
نحوة عملکرد وکلای دادگستری با تجربه موضوعات پرونده‌های تغییر جنسیت
وکلای پرونده‌های تغییر جنسیت با پذیرش مسئولیت چنین درخواست‌هایی، موظف به انجام امور محوله زیر خواهند بود:
- با تنظیم دادخواستی قانونی به ارائه درخواست عمل جراحی برای موکل خود اقدام کنند. همچنین آن‌ها باید بتوانند این پروسه قانونی را با تسلیم کلیه مدارک پزشکی و حقوقی جمع‌آوری شده در کوتاه‌ترین زمان ممکن به ثمر برسانند.
- با گردآوری و تکمیل پرونده موکل خود اقدام به گرفتن شناسنامه، کارت ملی و سایر مدارک هویتی جدید مبتنی بر جنسیت نوین او کنند.
- پیگیری از ثبت‌احوال و گرفتن نتیجه کامل تا آخرین بند قرارداد
- شرکت در کلیه جلسات دادرسی قانونی و دفاع از درخواست موکل خود در برابر دادگاه
- توانایی اثبات مشکل و بیماری موکل خود به‌صورت کاملاً مستدل و با بیانی شیوا و تأثیرگذار
- نظارت بر اجرای کامل حکم دادگاه و گرفتن مجوزهای لازم از پزشکی قانونی و نحوة انجام کار
- تحویل کلیه مدارک پس از اتمام کار به موکل
مراجع قانونی معتبر جهت اخذ اجازه قانونی عمل تراجنسیتی
ازآن‌جهت که انجام عمل تغییر جنسیت مستلزم داشتن اجازه رسمی و قانونی است، کسب جواز این کار منوط به دریافت موافقت مراجع ذی‌صلاح است. این مراجع قانونی برای کلیه امور خانواده در حیطه دادگاه خانواده بوده و اخذ جواز عمل نیز از این مرجع امکان‌پذیر است. کلیه امور نظیر عمل تغییر هویت جنسی، ازدواج، صیغه، طلاق، تمکین، حضانت، ولایت، قیومیت، گرفتن سرپرستی اطفال، نفقه و… در حوزه دادگاه خانواده به شمار می‌رود.
کلیه دعاوی نام‌برده‌شده از طریق این دادگاه پیگیری شده و به آن‌ها رسیدگی میشود. صدور مجوزها و اعلام رأی صادره قاضی از این دادگاه خانواده، لازم‌الاجرا است. این بدان معنی است که با دستور قاضی این دادگاه است که امکان تغییر نام، جنسیت و سایر موارد مربوط به اسناد هویتی افراد تراجنسیتی توسط ثبت‌احوال فراهم میشود.
تأثیرات تغییر جنسیت در قوانین نکاح
در راستای تغییرات ایجاد شده ناشی از عمل جراحی بر روی افراد ترنس، قوانین ازدواج و نکاح است. طبق شرع اسلام و قانون جمهوری اسلامی ایران، درصورتی‌که فرد بیمار پیش از عمل در عقد با فرد دیگری باشد، پس از عمل و با هم‌جنس شدن دو طرف، چنین عقدی باطل اعلام میشود. اگر رابطه جنسی پیش از عمل انجام نشده باشد، مهریه‌ای نیز تعلق نمی‌گیرد؛ ولی اگر رابطه ایجاد شده باشد و سپس مرد یا زن عمل کرده باشند، شوهر خانواده ملزم به پرداخت مهریه به همسر سابقش بوده و عقد نیز باطل میشود.
درصورتی‌که هر دو زوج و زوجه، هم‌زمان اقدام به تغییر جنسیت کنند، امکان ادامه ازدواج در صورت جاری شدن عقد مجدد وجود خواهد داشت؛ به همین علت توصیه بر آن است که با تغییر هویت افراد و جابه‌جایی وظایف و شرایط زوجین، مجدد صیغه نکاح خوانده شود. درعین‌حال با باطل شدن عقد اول، هرکدام نیز می‌توانند با شخص دیگری ازدواج کرده و از یکدیگر جدا شوند. همچنین به کلیه خانم‌هایی که تحت عمل جراحی تراجنسیتی قرار گرفته و به جنسیت مرد تغییر یافته‌اند، نفقه‌ای تعلق نخواهد گرفت.
اخذ حضانت در سایه تغییر جنسیت والدین
گرفتن حضانت فرزندان طبق قوانین اسلامی با تغییر شرایط جسمی والدین آن‌ها دچار تغییر میشود. به‌عنوان‌مثال اگر پدری تحت عمل جراحی تراجنسیتی قرار بگیرد و این موضوع بر شرایط نگهداری فرزندان لطمه‌ای وارد کند، ولایت او بر فرزندانش سلب شده اما حق حضانت او همچنان باقی است. در غیر این صورت با وجود حفظ شرایط نگهداری مناسب از اطفال خود، می‌تواند به دلیل ماهیت پدر بودن خود در زمان تولد فرزندان و با وجود تغییر به هویت زن شدنش، حق ولایت را تا آخر عمر بر خود حفظ کند.
درعین‌حال تغییر ماهیت جنسی والد، وظیفة او از پرداخت نفقه فرزندان را سلب نکرده و به همین علت است که باید پشتیبانی مالی از کودکان خود را تا آخر عمر برعهده داشته باشد. با وجود آن اگر هم از پدر تغییریافته، سلب ولایت شود، همچنان حق حضانت بر مادر وجود داشته اما ولایت بر مادر باز هم تعلق نمی‌گیرد.
بدین ترتیب جد پدری یا نهایتاً حاکم شهر موظف به حمایت مالی از فرزندان است. در مقابل اگر مادری تغییر هویت جنسی دهد و به مرد تبدیل شود، باز هم طبق قوانین اسلامی، ولی کودک محسوب نشده و به سبب حکم مادری در زمان تولد فرزند، همیشه مادر او طبق قانون خواهد بود.
کلام آخر
ضرورت انجام عمل جراحی تغییر جنسیت با اخذ مجوز از دادگاه خانواده و گرفتن مدارک پزشکی مورد نیاز در قوانین اسلامی ایران وجود دارد. این روال علمی و قانونی شامل آزمایش‌های ضروری پزشکی، نظریه روانپزشکی، تأییدیه پزشکی قانونی و در نهایت حکم قاضی دادگاه میشود. ازآنجایی‌که چنین موضوعی در بسیاری از جوامع اسلامی با جنبه‌های مختلف فقهی و شرعی روبه‌رو است، اسلام شیعی مبتنی بر علم روز دنیا بوده و جواز آن را در صورت لزوم می‌دهد.