مالکیت فکری یا معنوی که به Intellectual Property و Intangible Property در کشورهای لاتین‌زبان معروف است، به حقوقی گفته می‌شود که به مالکان آن حق بهره‌برداری از فعالیت‌های فکری و ابتکاری را می‌دهد.

این نوع مالکیت در حالی که به شئ معین و مادی دلالت ندارد اما ارزش اقتصادی دارد و قابلیت خرید و فروش را دارد. حقوق مالکیت فکری ابعاد مختلفی نظیر پدیدآورندگان آثار ادبی یا هنری و مالکیت صنعتی را شامل می‌شود که در ادامه به طور مفصل به آنها خواهیم پرداخت.

در واقع می‌توان گفت اموال فکری جزو اموال منقول به حساب می‌آیند که در نتیجه خلاقیت، ابتکار و تخیل شخص پدید آمده‌اند و به عنوان آفریده‌های فکری شناخته می‌شوند. قانون کپی رایت یا حق تکثیر (Copywright)، علائم تجاری، حق اختراع و اسرار تجاری همگی از اقسام مالکیت فکری هستند و برای گرفتن حق و حقوق در این خصوص نیاز به یک وکیل متخصص دعاوی شرکت های تجاری دارید.

مالکیت فکری یا مالکیت معنوی؟

برخی از حقوقدانان در رابطه با این نوع حقوق از اصطلاح مالکیت فکری استفاده می‌کنند چرا که منشأ آن را فکر و اندیشه انسان می‌دانند.

این در صورتی است که برخی دیگر از حقوقدانان ترجیح می‌دهند از واژه مالکیت معنوی استفاده کنند از این جهت که برخی از این حقوق در اثر فکر و اندیشه انسان تولید نمی‌شوند و صرف این که وجود مادی ندارد در قلمرو این حقوق جای می‌گیرند.

اما مشخصه‌های مشترک انواع حقوق مالکیت‌های فکری شامل غیرقابل لمس بودن، انحصاریت، قانونی بودن و معطوف بودن به ناحیه خاص هستند.

تقسیم بندی مالکیت معنوی به دو دسته

به خاطر همین ارزش مادی و معنوی مالکیت‌های معنوی پیش‌بینی‌ها و اقداماتی جهت حمایت از آن انجام گرفته و سازمانی به نام سازمان جهانی حقوق مالکیت فکری موسوم به WIPO (World Intellectual Property Organization) تاسیس شد.

در این سازمان مالکیت فکری به دو مالکیت صنعتی و مالکیت ادبی و هنری تقسیم شده که در ادامه به شرح هر دو آنها خواهیم پرداخت.

مالکیت صنعتی

مالکیت صنعیت زیرشاخه‌ای از حقوق تجارت است که حقوق غیرمادی ناشی از علائم منحصر به فرد و مشخص کننده مانند علائم تجاری و صنعتی یا خدماتی، اسم تجاری، سمبل یا علامت و مشخصات منشأ محصول را مورد بررسی قرار می‌دهد.

در این نوع مالکیت به حقوق حاصل از تخیل و خلاقیت و نوآوری که شامل: ورقه‌های اختراع، گواهی اشیأ مصرفی و مسائل راجع به رقابت نامشروع و سواستفاده از حقوق مالکیت صنعتی است، خواهد پرداخت.

حقوق مالکیت صنعتی ِ امروزه به دلیل الزامات بازرگانی بین المللی و روابط تنگاتنگ اقتصادی کشورها با یکدیگر – چه در سطح داخلی و چه در سطح برون مرزی – مورد حمایت بی چون و چرا قرار گرفته است.

با ایجاد حقوق مالکیت صنعتی به مخترع و فرد خلاق این امکان داده شده است که به طور انحصاری از اختراع خود استفاده کند و فرد خاطی را از طریق مجراهای حقوقی یا جزایی مورد پیگرد قانون قرار دهد.

اهمیت اسم تجاری در حقوق مالکیت فکری

تجار در بیشتر مواقع برای معرفی بنگاه، شرکت یا دفتر خود یک اسم تجاری انتخاب می‌کنند و مشتریان به اعتبار این اسم تجاری شروع به معامله می‌کنند. لذا افراد دیگر – در صورتی که نام تجاری ثبت گردد – حق استفاده از آن را برای شرکت یا محصولات خود جایز نمی‌شمارند.

باید در نظر داشته باشید که نام تجاری قابل خرید و فروش و حتی انتقال است و مدت اعبتار آن 5 ساله است و امکان تجدید آن هم امکان‌پذیر می‌باشد.

اهمیت علائم تجاری در مالکیت صنعتی

هر علامت و نشانی اعم از نقش، تصویر، عدد و رقم، حروف و غیره که برای تشخیص یک محصول مورد استفاده قرار می‌گیرد و ثبت می‌شود، استفاده افراد دیگر از آنها جایز نیست.

در مالکیت صنعتی علائم تجاری باید دارای خصوصیاتی باشند:

• باید تازگی داشته باشد و برای محصولی که به کار گرفته می‌شود جدید باشد
• نباید موجب گمراه کردن مشتریان شود
• باید تمایزی بین محصول و محصولات مشابه ایجاد کند

مراحل ثبت علامت تجاری

برای ثبت علامت تجاری (Trademark) ابتدا باید اظهارنامه شرکت تسلیمِ اداره ثبت شرکت‌ها و مالکیت صنعتی گردد. این ثبت باید در حضور افراد ذینفع انجام گردد و قابل اعتراض است.

مدت اعتبار علامت تجراری در قانون حقوق مالکیت فکری ده سال است. از آنجایی که علامت تجاری قابل خرید و فروش می‌باشد، باید مراحل ثبت ابتدایی آن در مقابل اشخاص ثالث انجام گردد.

اهمیت ورقه اختراع در مالکیت صنعتی

برای تشویق مخترعین و افرادی که به دنبال راه حل‌های نوین هستند، حق اختراع که عبارت است از حق انحصاری ِ محدود شخص مخترع برای استفاده انحصاری از اختراع خود، تعیین شده است. اختراعی می‌تواند از این حق بهره ببرد که ثبت شده باشد که از این جهت برای مخترع دو حق رای را به وجود می‌آورد:

یک) حق اخلاقی (معنوی) است که همیشه باقی می‌ماند و دو) حق مادی که محدود است که در قوانین جمهوری اسلامی ایران برحسب تقاضای مخترع 5 تا 20 ساله می‌باشد.

ماده 3 قانون ثبت اختراعات که در سال 1386 تصویب شده در مورد حق اختراع می‌گوید: “گواهینامه اختراع سندی است که ادداره مالکیت صنعتی برای حمایت از اختراع صادر می کند و دارنده آن می تواند از حقوق انحصاری بهره مند شود.” لازم به ذکر است که پَتنِت یا همان ثبت اختراع مانند ثبت علامت تجاری از جانب ذینفع قابل اعتراض و پیگیری است.

مالکیت ادبی و هنری

حقوق مالکیت ادبی-هنری که جزو حقوق مالکیت فکری و معنوی در نظر گرفته می‌شود را می‌توان چنین تعریف کرد: مجموعه حقوقی است که قانون حاکم بر یک جامعه برای پدید آورنده اثر ادبی-هنری در نظر گرفته است و بهره‌برداری انحصاری از اثر را برای پدیدآورنده در زمان حیات او و پس از مرگ برای وراثش جایز می‌شمارد.

در قوانین جمهوری اسلامی ایران آمده است که برای رسیده به چنین حقوقی، اثر ابتدا باید در ایران برای اولین بار چاپ، پخش یا نشر و اجرا شده باشد و قبلا در هیچ یک از کشورهای دیگر چاپ، نشر، پخش یا اجرا نشده باشد.

دو دسته حقوق مالکیت فکری

حقوق مالکیت فکری شامل دو دسته حقوق معنوی و حقوق مادی است، برای مثال نویسنده یک کتاب به جز این که نامش به عنوان نویسنده اثر برده می‌شود، این اجازه را دارد که برای بهره‌برداری مادی از اثر خود اجازه انتشار آن را بدهد یا مانع انتشار اثرش شود.

در ادامه به طور مفصل در مورد حقوق مالکیت معنوی و مالکیت مادی صحبت خواهیم کرد.

حقوق معنوی در حقوق مالکیت فکری

حق معنوی اَشکال مختلفی دارد اما مهم‌تری جنبه آن در مورد انتساب اثر به شخص پدیدآورنده است.

داستانی که شما نوشته‌اید، شعری را که شما سروده‌‌اید، نت‌های ملودی که شما نوشته‌اید، نقاشی که شما پدید آورده‌اید، وسیله کاربردی که شما اختراع کرده‌اید و غیره تا زمانی که خورشید در آسمان باشد، اثر شما و به نام شما خواهند بود و هیچ فردی نمی‌تواند این حق را از شما بگیرد.

در واقع چیزی که تنها از ذهن و فکر شما نشأت گرفته باشد به نام شما ثبت خواهد شد و هر کس که بخواهد حتی تلاشی برای به نام زدن آثار شما بکند، می‌توانید از مراجع قانون از او شکایت کنید و قانون طرف شما خواهد بود.

حقوق مادی در حقوق مالکیت فکری

منظور از حقوق مادی یعنی استفاده نابجا و بهره‌برداری اقتصادی از اثر فکری یک شخص دیگر است. این استفاده چه به صورت فروش اثر باشد یا واگذاری حق چاپ و تکثیر اثر و یا بستن قرارداد برای تولید انبوه آن، همگی باید با رضایت پدید آورنده صورت بگیرد.

به طور کلی باید گفت این پدیدآورنده اثر تنها مالک اثر است و حق استفاده از حقوق برایش محفوظ است.

گرچه مخترع یا پدیدآورنده می‌تواند با واگذار کردن این حق به دیگران از اختراع خود منفعت مادی هم ببرد. این در حالی است که حقوق معنوی که به فرد اعطا می‌شود قابل فروش نیست و وی نمی‌تواند حق معنوی خودش را به دیگری ببخشد یا واگذار کند.

آیا حقوق مادی دائمی‌اند؟

حقوق مادیِ اموال فکری یا همان مالکیت فکری محدود به یک بازه زمانی خاص هستند. برای مثال حقوق مادی یک اختراع نهایتا 20 سال دوام دارد و پس از آن قانون‌گذار نمی‌تواند از اختراع پشتیبانی کند.

از آنجایی که تولید یک مال فکری مانند اختراع دستگاهی یا نوشتن یک کتاب، نیازمند صرف هزینه و وقت بسیار زیادی است، اگر مخترع و نویسنده از پشتیبانی قانونی برخوردار نباشد همه می‌توانند به راحتی از مال و اثر او که حاصل زحمت‌های فراوان وی است بدون ذره‌‍ای دشواری و صرف هزینه استفاده کنند.

حقوق مالکیت فکری در ایران

ایران به طور رسمی از سال 2001 – 1380 به عضویت سازمان جهانی حقوق مالکیت فکری (World Intellectual Property Organization) درآمده است و تا این لحظه بسیاری از پیمان‌های مربوط به مالکیت فکری را پذیرفته است.

اما تا به این لحظه کنوانسیون برن (Berne Convention) که برای حمایت از آثار ادبی و هنری ایجاد شده است را امضا نکرده است و عضو هیچ یک از سازمان‌های بین المللی که مربوط به حق تکثیر می‌شوند نیست. و در سازمان تجارت جهانی (World Trade Organization) تنها ناظر است.

سخن پایانی

همانطور که در این پست بارها نیز به آن اشاره کردیم، مالکیت فکری از آنجایی به وجود آمده است که مخترعین و افراد هنرمند و خلاق بتوانند از مال فکری خود هم استفاده معنوی داشته باشند و هم اینکه با اعطای امتیاز آن بتوانند از حاصل تلاش خود بهره‌برداری اقتصادی و انحصاری داشته باشند.

برای مثال فرمول تولید نوشابه مشکی کوکاکولا که تنها در دست این شرکت است به این کمپانی این اجازه را می‌دهد که خودش و تنها خودش بتواند از آن فرمول منحصر به فرد استفاده کند و هیچ یک از شرکت‌های دیگر حق کپی کردن آن را نخواهند داشت.