قوانین ارث و وصیت موضوعی که در این مقاله کامل به آن میپردازیم . پس از اینکه فردی از دنیا می‌رود، شیوه تقسیم ماترک وی یکی از مهمترین مسائلی است که ورثه به آن می‌پردازند. در قوانین ارث و وصیت همه چیز به طور کامل و دقیق مشخص شده است و با کسب آگاهی نسبت به تقسیم ماترک به‌طور قانونی، از ایجاد مشکلات، مشاجرات و درگیری‌ها جلوگیری به عمل می‌آید. در این مطلب کامل قوانین ارث و وصیت به زبان ساده بررسی شده‌اند. وکیل خانواده میتواند در این زمینه با ارائه راهکارهای درست و به موقع مشکلات به وجود آمده در این مورد را کاهش دهد.
قوانین ارث و وصیت
بر طبق ماده 861 قانون مدنی، ورثه متوفی می‌بایست با وی رابطه نسبی و یا سببی داشته باشند. در رابطه سببی که از طریق ازدواج صورت می‌پذیرد، ماترک متوفی با توجه به طبقاتی که ورثه با متوفی دارند تقسیم می‌شود. اما لازم به ذکر است که رابطه نسبی به موجب ازدواج دائم صورت می‌گیرد و شرط توارث این است که زوجین با نکاح دائم به عقد هم درآمده باشند. به عبارت دیگر زن و مرد اگر به‌طور موقت به عقد هم درآمده باشند، هیچ ارثی از یکدیگر نمی‌برند. رابطه نسبی از طریق خون ایجاد می‌شود و ورثه نسبی کسانی هستند که رابطه خونی با متوفی داشته باشند.
طبقات و درجات ارث
طبقات ارث سه عدد بوده که این طبقات با توجه به خویشان سببی و نسبی شکل گرفته‌اند و دارای درجاتی هستند. درجه‌بندی هر طبقه برای این است که اولویت دریافت ارث مشخص شود. یعنی اول درجه یک‌ها ارث می‌برند، اگر درجه یک‌ها نبودند سهم‌الارث بین درجه دوها تقسیم می‌شود و اگر درجه دوها نباشند سهم‌الارث بین خویشاوندان درجه سوم تقسیم می‌گردد. در ادامه هر طبقه با درجات آن مشخص می‌گردد.
- طبقه اول: این طبقه از خویشاوندان شامل پدر، مادر، فرزندان، نوه‌ها و تا هرچقدر که این رشته ادامه داشته باشد. درجات این طبقه نیز به این ترتیب است:
- درجه اول طبقه اول: پدر، مادر و فرزندان
- درجه دوم طبقه اول: اولاد اولاد یا نوه‌ها
- درجه سوم طبقه اول: اولاد اولاد اولاد یا نبیره‌ها
- طبقه دوم: درصورتی که وارثی از طبقه اول برای متوفی نبود، ورثه طبقه دوم بررسی می‌شوند. مادربزرگ، پدربزرگ، خواهران، برادران، خواهر و برادرزادگان طبقه دوم ورثه را شکل می‌دهند. این طبقه نیز خود درجاتی دارد و درجات بالاتر مانع از رسیدن ارث به درجات پایین‌تر می‌شوند. درجات طبقه دوم به قرار زیر هستند:
- درجه اول طبقه دوم: خواهر، برادر، پدر پدر، مادر پدر، مادر مادر و پدر مادر
- درجه دوم طبقه دوم: پدر پدربزرگ، مادر پدربزرگ، پدر مادربزرگ، مادر مادربزرگ، خواهرزادگان، برادرزادگان
- طبقه سوم: حال اگر هیچ ورثه‌ای برای متوفی در طبقه اول و دوم نبود، طبقه سوم می‌توانند از متوفی ارث ببرند. البته بازهم در اینجا درجاتی وجود دارد که اولویت ارث بردن با درجات بالاتر خواهد بود. طبقه سوم معمولا شامل اخوال (خاله‌ها و دایی‌ها) و اعمام (عمه‌ها و عموها) می‌شود. البته باید گفت که فرزندان اخوال و اعمام نیز در این طبقه جای دارند.
- درجه اول طبقه سوم: خاله، عمو، دایی و عمه.
- درجه دوم طبقه سوم: فرزندان خاله، فرزندان عمو، فرزندان دایی و فرزندان عمه.
طبقات و درجات ارث
تعدد رابطه خویشاوندی و تاثیر آن بر ارث در قوانین ارث و وصیت
ممکن است یک فرد از چند جهت با متوفی رابطه خویشاوندی داشته باشد که در اینصورت دو حالت وجود دارد که تعیین کننده در قوانین ارث و وصیت است :
- متعدد بودن عناوین خویشاوند نسبی:
- ممکن است یک وارث چند عنوان نسبی را یدک بکشد که در این صورت براساس هر دو عنوان ارث می‌برد. مثلا اگر فردی هم عمو و هم دایی باشد هم به عنوان دایی و هم به‌عنوان عمو ارث می‌برد. ولی گاهی هم داشتن چند عنوان خویشاوندی منجر به دریافت ارث برای هر عنوان نمی‌شود. به عنوان مثال اگر کسی هم پسر عمو باشد و هم برادر، چون عنوان برادر مانع رسیدن ارث به پسرعمو می‌شود، بنابراین فرد فقط سهم‌الارث مربوط به برادر را دریافت می‌کند.
- متعدد بودن عناوین نسبی و سببی:
- این اتفاق زمانی می‌افتد که فرد با نزدیکان خود ازدواج کرده باشد. به عنوان مثال، خانمی که با پسرعموی خود ازدواج می‌کند، از حیث طبقه، هم در طبقه اول و هم در طبقه سوم جا دارد. یعنی هم زوجه متوفی و هم دخترعموی وی به شمار می‌رود. حال اگر همسر این زن بمیرد ابتدا به‌عنوان زوجه ارث می‌برد و اگر به‌عنوان دخترعمو کسی بر وی مقدم نبود، با همین عنوان نیز از متوفی ارث خواهد برد.
قوانین ارث و وصیت و تاثیرات خویشاوندی
شرایط ارث زن و شوهر (زوجین) از همدیگر
- فقط درصورتی که زن و مرد عقد دائمی با هم داشته باشند از همدیگر ارث می‌برند که در عقد موقت این اتفاق نمی‌افتد.
- درصورت طلاق رجعی، حتی در مدت عده نیز اگر یکی از زوجین فوت کند، ارث به زوج یا زوجه می‌رسد. در طلاق بائن زن و مرد از هم ارث نمی‌برند.
- اگر شوهری بیمار شود و در دوران بیماری زن خود را طلاق دهد و پس از ظرف یکسال از همان بیماری بمیرد، به زن وی ارث می‌رسد حتی اگر طلاق بائن بین آنها صورت گرفته باشد. حال اگر این اتفاق برعکس باشد، یعنی زنی به علت بیماری از شوهر طلاق بگیرد و بعد بمیرد، به شوهر ارث تعلق نخواهد گرفت.
- اگر شوهری در حال بیماری زنی را به عقد خود درآورد و قبل از هرگونه نزدیکی فوت شود، به زن ارث تعلق نمی‌گیرد. اما اگر زنی در حال بیماری ازدواج کند و قبل از نزدیکی با مرد بمیرد، به مرد ارث تعلق می‌گیرد.
- اگر مردی چند زن دائم داشته باشد، ارث بین همه آنها باتوجه به قوانین ارث و وصیت تقسیم می‌شود.
- اگر زنی از مرد صاحب فرزند باشد یک هشتم و اگر فرزند نداشته باشد یک چهارم از ارث مرد به وی تعلق می‌گیرد. این درباره تعدد زوجات نیز صدق می‌کند.
قوانین ارث زن و شوهر
شرط زنده بودن برای ارث
براساس ماده 875 قانون مدنی، مهمترین شرط توارث زنده بودن ورثه تا بعد از مرگ مورث است. اگر وارث قبل از مورث بمیرد، ارث به وی تعلق نمی‌گیرد.
نکات مهم در رابطه با زمان فوت اشخاص به قرار زیر هستند:
- تاریخ فوت هر دو وارث و مورث مشخص و معلوم باشد. اگر وارث قبل از مورث مرده باشد، ارث به وی تعلق نمی‌گیرد. به عنوان مثال از پدر و پسر هردو فوت کرده باشند ولی تاریخ فوت پسر قبل از تاریخ فوت پدر است، در این حالت ارث به پسر تعلق نمی‌گیرد. در اینجا دلیل مرگ تاثیری بر حکم و قوانین ارث و وصیت ندارد.
- اگر تاریخ فوت یکی از وارثین معلوم و دیگری مجهول باشد، آنکه تاریخ فوتش مجهول است از آنکه تاریخ فوتش معلوم است ارث می‌برد. به چنین حالتی اصل تأخر حادث گفته می‌شود.
- اگر تاریخ فوت هردو وارث مجهول باشد هیچکدام از دیگری ارث نمی‌برند. البته طبق ماده 873 قانون مدنی ممکن است که درصورت مجهول بودن تاریخ فوت هردو وارث، از همدیگر ارث ببرند.
- درصورتی که تاریخ فوت هردو وارث همزمان باشد، طبق ماده 875 قانون مدنی، هیچکدام از دیگری ارث نخواهند برد.
موانع ارث
موانع ارث و وصیت
برطبق قوانین ارث و وصیت، موانعی نیز برای توارث وجود دارد که در ادامه بررسی می‌شوند:
- کفر: برطبق ماده 881 قانون مدنی، ورثه کافر از مورث مسلمان ارث نمی‌برند. اگر درمیان ورثه متوفی تعدادی کافر و مسلمان وجود داشته باشد، ارث فقط به ورثه مسلمان می‌رسد، حتی اگر ورثه کافر از حیث درجه و طبقه بالاتر از ورثه مسلمان باشند. ملاک کافر و مسلمان بودن تنها در زمان تحقق ارث درنظر گرفته می‌شود و بنابراین اگر وارث پس از تملک ارث کافر شود، دیگر ارث از وی پس گرفته نمی‌شود.
- قتل: برطبق ماده 880 قانون مدنی و براساس قوانین ارث و وصیت، قتل یکی از موانع ارث بردن به شمار می‌رود. بنابراین اگر وارثی مورث خود را به‌طور عمدی به قتل برساند از ارث محروم می‌شود، ولی اگر قتل به‌طور غیرعمد رخ داده باشد ارث به وی تعلق می‌گیرد. لازم به ذکر است که فرزندان قاتل می‌توانند از اجداد خود ارث ببرند و آنها از ارث محروم نمی‌شوند.
- فرزند زنا: ازآنجایی که فرزند زنا، رابطه مشروع و قانونی با والدین خود ندارد بنابراین از آنها ارث نمی‌برد. فرزند زنا از هیچکدام از اقوام پدری و مادری خود نیز ارث نمی‌برد. فرزندان چنین شخصی حتی اگر به طور قانونی متولد شده باشند از اجداد و خویشاوندان پدر و مادر خود نیز ارثی شامل آنها نمی‌شود ولی از پدر و مادر خود ارث می‌برند.
نحوه محاسبه سهم‌الارث در قوانین ارث و وصیت چگونه است؟
طبق قوانین ارث و وصیت، هر یک از اشخاص سهم‌الارث مشخصی در قانون دارند که به قرار زیر است:
سهم‌الارث شوهر:
در این حالت مرد از زن خود درصورتی که فرزند داشته باشد یک چهارم و اگر فرزند نداشته باشد یک دوم ارث می‌برد. حال اگر زن وارث دیگری به جز همسر خودش نداشته باشد، شوهر همه ماترک زن را ارث می‌برد.
سهم‌الارث زن:
سهم‌الارث زن پس از فوت شوهر اگر بدون فرزند باشد یک چهارم و اگر فرزند داشته باشد یک هشتم است. اگر زن تنها وارث شوهر باشد، همه ارث مرد به وی تعلق نمی‌گیرد مگر اینکه مرد در وصیت قید کند که کل ماترک برای زن شود.
سهم‌الارث پدر:
اگر مورث فرزند داشته باشد، یک ششم از ارث به وی می‌رسد و اگر مورث فرزندی نداشته باشد، سهم‌الارث پدر باتوجه به طبقاتی که در بالا ذکر شد تقسیم می‌شود.
سهم‌الارث مادر:
اگر مورث فرزند داشته باشد، یک ششم و اگر فرزند نداشته باشد یک سوم به وی تعلق می‌گیرد.
سهم‌الارث دختر:
اگر دختر تنها فرزند متوفی باشد به وی یک دوم و اگر چند خواهر هم داشته باشد، سهم‌الارث به مساوی بین آنها تقسیم می‌شود. این درصورتی است که متوفی پدر و مادر داشته باشد. حال اگر پدر و مادر نداشت ولی یک یا چند فرزند دختر داشت، همه ارث بین آنها تقسیم می‌شود.
سهم‌الارث پسر:
اگر پسر تنها فرزند متوفی باشد یک دوم و اگر چند برادر داشته باشد ارث بین همه آنها تقسیم می‌شود. این نیز مثل مورد دختر است.
حال اگر متوفی پدر و مادر نداشت ولی چند فرزند دختر و پسر داشت تکلیف چیست؟ در این حالت سهم‌الارث پسر دوبرابر سهم‌الارث دختر خواهد بود.
انواع وصیت‌نامه
براساس ماده 276 قانون امور حسبی، برای وصیت‌نامه‌ها پنج نوع وجود دارد که شامل وصیت‌نامه خودنوشت، وصیت‌نامه رسمی، وصیت‌نامه سری، وصیت‌نامه تملیکی و وصیت‌نامه شفاهی است. در ادامه هرکدام به‌طور مجزا بررسی می‌شوند.
وصیت‌نامه خودنوشت در ارث و وصیت
در قوانین ارث و وصیت طبق ضوابط و قوانین امور حسبی، وصیت‌نامه خودنوشت وصیتی است که کاملا به دست وصیت کننده (موصی) نوشته شده باشد. وصیت‌نامه خودنوشت باید حتما به خط خود وصیت کننده باشد و همچنین تاریخ دقیق مثل روز، ماه و سال و حتی ساعت نوشتن وصیت‌نامه در آن درج شده باشد. این وصیت‌نامه همچنین باید شامل امضا و اثرانگشت موصی نیز باشد در غیر اینصورت فاقد اعتبار خواهد بود.
نکته مهم در رابطه با وصیت‌نامه خودنوشت در قوانین ارث و وصیت این است که این نوع وصیت‌نامه یک سند غیررسمی است و بنابراین ورثه و یا کسانی که در مقابل آن قرار می‌گیرند می‌توانند در اصالت آن تردید نمایند. دراین حالت و در صورت اینکه ورثه در مورد اصالت وصیت‌نامه تردید داشتند، به عهده موصی له (کسی که عملی کردن وصیت‌نامه به عهده وی است) خواهد بود که اصالت آن را به ورثه ثابت نماید.
حال اگر اصالت وصیت‌نامه به هر ترتیبی ثابت شد ولی مدعی در تاریخ نوشتن آن ایرادی می‌بیند، میتواند در دادگاه شکایت کرده و غلط بودن تاریخ را ثابت کند. در چنین حالتی مدعی باید با اسناد قوی صحت کلام خود را به اثبات برساند و شهادت در این حالت به تنهایی کافی نخواهد بود.
وصیت‌نامه رسمی
یکی دیگر از انواع وصیت‌نامه، وصیت‌نامه رسمی است که از بیشتر جهات بر وصیت‌نامه خودنوشت مزیت دارد. یکی از مهمترین برتری‌های وصیت‌نامه رسمی این است که کم‌سوادان، بی‌سوادان و همه کسانی که توانایی نوشتن ندارند می‌توانند از این نوع وصیت‌نامه برای ثبت اراده خود استفاده کنند. مزیت دیگر این که با ثبت وصیت‌نامه در دفتر اسناد رسمی، وصیت‌کننده هیچ نگرانی ناشی از گم شدن و یا تغییر محتوای وصیت‌نامه نخواهد داشت و اراده وی از گزند بسیاری از حوادث به دور خواهد ماند.
به هنگام اجرا و تنفیذ وصیت نامه نیز کسی که اجرای وصیت نامه به عهده وی است یعنی (موصی له) نیازی به اثبات اصالت آن ندارد و همچنین در بیشتر موارد رجوع کردن به دادگاه ضرورتی پیدا نمی‌کند. از همه مهمتر هرگونه کوتاهی در ارسال وصیت نامه به دادگاه از اعتبار آن کم نمی‌کند.
با وجود همه این مزایایی که برای وصیت‌نامه رسمی گفته شد اما همچنان بیشتر وصیت کننده‌ها تمایل دارند که وصیت‌نامه خود را جایی پیش خود نگاه دارند. به همین سبب برای جلوگیری از مشاجرات خانوادگی و همچنین صرفه‌جویی در هزینه و وقت به هنگام ثبت سند، وصیت نامه خودنوشت را ترجیح می‌دهند.
وصیت‌نامه رسمی بیشتر توسط افراد پولدار و متمول یا خبرگان حقوقی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نکته مهم در رابطه با وصیت‌نامه رسمی این است که این وصیت‌نامه پس از ثبت در دفتر اسناد رسمی به هیچ‌وجه توسط هیچ فردی قابل تغییر نخواهد بود. ولی هر کسی، چه ورثه و چه موصی له، می‌توانند برای اجرای آن اقدام کنند.
وصیت‌نامه سری
وصیت‌نامه سری درواقع ترکیبی از وصیت‌نامه خودنوشت و وصیت‌نامه رسمی است و تعریفی در قانون امور حسبی در قوانین ارث و وصیت برای آن درنظر گرفته نشده است. طبق مواد 279 و 280، در این وصیت‌نامه، موصی، وصیت‌نامه را به خط خود نوشته و پس از امضاء، اثرانگشت و لاک مهر در اداره ثبت اسناد محل اقامت یا هر محل دیگری به امانت گذارده می‌شود. البته باید دفتر اسناد رسمی توسط آیین‌نامه وزارت دادگستری معین شده باشد.
ناگفته نماند که وصیت‌نامه سری میتواند به خط وصیت کننده و یا شخص دیگری نوشته شده باشد ولی در هر حالت باید توسط خود موصی امضاء شده و بعد به اداره ثبت اسناد یا دفترخانه رسمی سپرده شود. لازم به ذکر است که موصی میتواند در هرزمان که بخواهد آن را مسترد نماید.
نکته مهم در رابطه با وصیت‌نامه سری این است که افراد بی‌سواد نمی‌توانند اینگونه وصیت‌نامه را تنظیم نمایند. فردی که نمی‌تواند حرف بزند به هنگام تنظیم وصیت‌نامه سری، باید قادر باشد همه وصیت‌نامه را به خط خود بنویسد و بعد امضاء کند. سپس در حضور مسئول دفترخانه رسمی، روی وصیت‌نامه قید کند که این وصیت‌نامه برای او است. بعد از آن مسئول دفترخانه روی پاک وصیت‌نامه یادداشت می‌کند که تمامی موارد وصیت‌نامه در حضور وی نوشته شده‌اند. شایان ذکر است که ورثه می‌توانند وصیت‌نامه سری را اجرا و همچنین درمورد اصالت آن اعتراض نماید.
وصیت‌نامه تملیکی
از اقسام وصیت‌نامه نیز در اینجا می‌توان به وصیت عهدی یا تملیکی اشاره کرد که به موجب آن وصیت کننده میتواند کل یا بخشی از اموال خود را به رایگان به فرد دیگری ببخشد. افراد با اینگونه وصیت‌نامه تا حدودی می‌توانند تکلیف اموال خود را قبل از مرگ مشخص کرده و از مشاجرات و دعواهای خانوادگی جلوگیری کنند. در وصیت‌نامه تملیکی، اموال فرد موصی به نام فرد دیگری (موصی به) که در وصیت‌نامه قید شده تملیک می‌شوند. لازم به ذکر است که اموال مذکور در هر حالت به آن فرد تملیک می‌شوند، چه آنها را بخواهد چه نخواهد و چه از این وصیت‌نامه اطلاع داشته باشد چه نداشته باشد. ناگفته نماند که موصی هر زمان که بخواهد میتواند از وصیت خود رجوع کند. همچنین درصورتی که مورد در زمان حیات موصی انجام شود دیگر نیازی به قید کردن آن در وصیت‌نامه نیست.
وصیت‌نامه شفاهی
این نوع وصیت‌نامه که وصیت‌نامه شفاهی نام دارد شک و شبهه‌های زیادی در قانون برای آن وجود دارد. بر طبق ماده 291 امور حسبی، وصیت‌نامه شفاهی هیچ اعتباری ندارد و با شهادت شهود هم اصالت آن ثابت نمی‌شود. اما از نظر شورای نگهبان، این ماده در قانون حسبی فاقد موازین اسلامی و شرعی است. از نظر شورای نگهبان، درصورتی که وصیت‌نامه شفاهی در حضور چند شاهد عاقل و بالغ انجام شود، بنابراین می‌توان به آن استناد کرد.
جمع‌بندی
قوانین ارث و وصیت بسیار پیچیده هستند و مواد، تبصره و استثناهای زیادی نیز در آنها وجود دارد. ولی هر انسان هوشیاری بهتر است تا حدودی در رابطه با قوانین ارث و وصیت بداند تا اگر در شرایط وراثت قرار گرفت، بتواند درست عمل کند.