زندگی مشترک زن و مرد برای جامعه از اهمیت بالایی برخوردار است؛ زیرا مقوله ازدواج موضوعی حسنه و نیک است. در مقابل آن، طلاق یک معضل اجتماعی محسوب می‌شود و تبعات اقتصادی، اجتماعی و معنوی زیادی را در پی دارد. قانون‌گذار برای تشویق و ترویج ادامه زندگی مشترک، امکانی را فراهم ساخته است که در آن مرد می‌تواند در مدت‌زمان مشخصی به زن رجوع کند و طلاق منتفی شود. در این مقاله به ثبت واقعه رجوع، ماهیت، شرایط و مراحل آن در قوانین خانواده می‌پردازیم با ما همراه باشید.
منظور از رجوع در طلاق چیست؟
ضرورت و اهمیت حفظ خانواده ایجاب کرد که سازوکاری به وجود آید که در آن مرد به‌عنوان فردی که با طلاق رابطه زوجیت را برهم زده است، حق رجوع به آن رابطه را داشته باشد. رجوع به معنای بازگشت از چیزی است. به‌عبارت‌دیگر مرد می‌تواند از طلاق بازگردد. رجوع کردن دارای شرایط و احکام خود است و نمی‌توان در هر نوع طلاقی آن را جاری کرد. ابتدا باید نوع و شرایط طلاق را در نظر گرفت و تشریفات لازمی را رعایت کرد تا بتوانیم بگوییم رجوع واقع شده است. در ادامه به بیان همین شرایط و احکام و آثار می‌پردازیم.
ماهیت رجوع از طلاق
ازدواج یک عمل حقوقی دوطرفه است که به آن عقد هم می‌گویند. مرد و زن هر دو با رضایت خود تصمیم به ازدواج می‌گیرند. هیچ فردی نمی‌تواند بدون رضایت طرف مقابلش او را ملزم به ازدواج با خود کند. طرفین ازدواج کاملاً آزادانه و با اختیار خود عقد را به جا می‌آورند.
اعمال حق رجوع از طلاق عمل حقوقی یک‌طرفه است. مرد با خواست و اراده خود در مدت زمانی که مشخص شده است از تصمیم خود مبنی بر طلاق رجوع می‌کند و نیازی به اراده و خواست زن ندارد. این نوع اعمال حقوقی را ایقاع می‌گویند و رجوع، از مصادیق بارز ایقاعات است.
در کدام یک از انواع طلاق می‌توان رجوع کرد؟
طلاق را از جهات گوناگون می‌توان به انواع مختلفی تقسیم کرد. یکی از این جهات که به بحث ما نزدیک است، تقسیم طلاق بر اساس قابل رجوع بودن است. طلاق بر اساس قابلیت رجوع به طلاق رجعی و طلاق بائن تقسیم می‌شود که هرکدام دارای آثار حقوقی و احکام و شرایط مختص به خود هستند. ضروری است برای فهم بهتر مطلب با آن‌ها به‌طور‌کلی آشنا شویم.
طلاق رجعی
ماده 1148 قانون مدنی طلاق رجعی را این‌گونه تعریف کرده است: در طلاق رجعی برای شوهر در مدت عده حق رجوع است. در متن این ماده همان‌طور که ملاحظه می‌شود اجازه رجوع به مرد داده شده است؛ پس در طلاق رجعی همان گونه که از عنوانش مشخص است مرد حق رجوع از طلاق خود، در مدت‌زمان معین (مدت عده) را دارد. بعد از رجوع مرد باید با مدارک موردنیاز رجوع از طلاق، اقدام به ثبت واقعه رجوع کند. نحوه اجرا حق رجوع از طلاق را در ادامه مطالب بیان خواهیم کرد.
طلاق بائن
از دیگر دسته‌بندی‌های طلاق، طلاق بائن است که حکم آن در ماده 1144 قانون مدنی بدین شکل بیان شده است: در طلاق بائن برای شوهر حق رجوع نیست. ماده قانونی صراحتاً بیان کرده است که در این نوع طلاق نمی‌توانیم برای مرد حق رجوع متصور بشویم و او این اجازه را نخواهد داشت؛ درنتیجه شرایط رجوع از طلاق در این موردبحث نمی‌شود. اما برای اینکه متوجه بشوید طلاق شما چه نوع طلاقی بوده است در ادامه این مطلب به شرح و تعریف کامل طلاق بائن می‌پردازیم.
چه طلاق‌هایی بائن محسوب می‌شوند؟
در ماده 1145 طلاق‌هایی نامبرده شده است که از نظر قانون‌گذار آن‌ها بائن محسوب می‌شوند. گفتیم که ضرورت تشخیص بائن و رجعی بودن طلاق در آن است که در رجعی مرد می‌تواند اقدام به رجوع و ثبت واقعه رجوع کند اما در طلاق بائن این امکان وجود ندارد. به‌محض جاری شدن صیغه طلاق، زن و مرد به یکدیگر نامحرم می‌شوند. در نتیجه صحبت از اثبات رجوع از طلاق و دیگر مباحث مربوط به آن ضروری نیست.
طلاقی که قبل از نزدیکی واقع شود
اگر قبل از به‌وجودآمدن نزدیکی و رابطه جنسی بین زن و مرد طلاقی صورت گیرد و زندگی مشترک آنان پایان یابد، بلافاصله بعد از جاری کردن صیغه طلاق زوجیت آنان پایان می‌یابد. به‌عبارت‌دیگر اگر زوجه با ارائه گواهی بکارت ادعا عدم نزدیکی خود را ثابت کند به این طلاق، طلاق بائن غیر مدخوله می‌گویند. همان گونه که از نامش مشخص است از انواع طلاق بائن است و رجوع از آن میسر نیست.
طلاق زن یائسه
یائسگی از امور طبیعی یک زن است و به این معناست که سیکل قاعدگی زن به مدت یک سال به طور کامل قطع شود. معمولاً بین سنین 48 تا 52 این موضوع محقق می‌شود. لازم به ذکر است که همواره این‌گونه نیست و ممکن است در افراد مختلف متفاوت باشد. طلاق زن یائسه در دسته طلاق‌های بائن قرار می‌گیرد و امکان رجوع و ثبت واقعه رجوع وجود نخواهد داشت. در صورت تصمیم برای زندگی مشترک مجدد با این زن، باید صیغه نکاح جاری گردد.
طلاق خلع و مبارات
در طلاق خلع زن به‌واسطه کراهتی که از مرد دارد حاضر می‌شود مهریه خود یا مالی دیگر را به همسر خود بدهد تا مرد او را طلاق دهد. این نوع طلاق همان چیزی است که در عرف مردم «مهرم حلال جانم آزاد» گفته می‌شود. در این نوع طلاق زن می‌تواند مالی را که به مرد داده است پس بگیرد. زمانی که زن از دادن آن مال رجوع کند طلاق دیگر بائن نخواهد بود و مرد می‌تواند رجوع کند.
اما اگر زن از تصمیم خود رجوع نکند این طلاق بائن باقی خواهد ماند و امکان رجوع وجود ندارد. باید در نظر داشت که در طلاق خلع کراهت از جانب زن به مرد وجود دارد اما در مبارات هم زن و هم مرد نسبت به یکدیگر بی‌علاقه هستند.
سومین طلاق بعد از سه وصلت متوالی
اگر زن و مردی سه مرتبه با یکدیگر وصلت کنند و در هر سه مرتبه از یکدیگر طلاق بگیرند دیگر این طلاق رجعی نیست و در دسته بائن جای می‌گیرد. یعنی رجوع در ایام عده ممکن نیست. باید توجه کرد که این وصلت، هم می‌تواند نتیجه ازدواج جدید باشد و هم رجوع از طلاق در ایام عده، در هر دو صورت یک وصلت محسوب می‌شود.
درصورتی‌که سومین طلاق واقع شود نه‌تنها رجوع بلکه نکاح مجدد هم میسر نیست و باید زن با یک شخص محلل ازدواج کند تا بتواند بعد از آن با شوهر سابق خود برای بار چهارم ازدواج کند. محلل یک مرد واسط است که زنجیره ازدواج زن و شوهر را قطع و زن را برای مرد حلال می‌کند.
رجوع در طلاق توافقی امکان‌پذیر است؟
در نظام حقوقی ایران به دلیل اهمیت خانواده و بها دادن به دوام و بقای زوجیت، بیشتر طلاق‌ها در دسته رجعی قرار داده شده است؛ به این جهت که در طول مدت عده شاید مرد رجوع کند و خانواده از خطر فروپاشیدن رهایی یابد. اما در طلاق توافقی باتوجه‌به این اصل که توافق افراد با یکدیگر از نظر قانون و حاکمیت محترم است و همه افراد باید به آن احترام بگذارند، به نظر می‌رسد رجوع امکان‌پذیر نیست. در این مورد برای برقراری دوباره زوجیت باید ایجاب و قبول ازدواج صورت گیرد و از ابتدا صیغه نکاح جاری شود.
شرایط رجوع از طلاق
- بازگشت از طلاق باید از جانب مرد باشد
- رجوع از جانب زن پذیرفته نیست
- رجوع باید در طول مدت عده باشد
- در طلاق خلع و مبارات بعد از رجوع زن از مال امکان رجوع مرد از طلاق فراهم می‌شود
- در رجوع نیاز به جاری کردن مجدد صیغه نکاح نیست
- هم با گفتار و هم با عمل می‌توان رجوع کرد
- صرف اقرار مرد رجوع فرض می‌شود
- اصل بر رجوع نکردن است مگر اینکه مرد اقرار کند و یا زن اثبات کند
- ثبت واقعه رجوع الزامی است
- صرف سکونت زن و مرد در یک محل رجوع نیست
- طلاق رجعی بعد از گذشت ایام عده قطعی است و سند طلاق صادر می‌شود
عده و انواع آن
عده در ماده 1150 قانون مدنی این‌چنین تعریف شده است: عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی‌تواند شوهر دیگر اختیار کند. منظور این ماده این است که بعد از طلاق زن و مرد از یکدیگر، زن باید تا مدت معینی صبر کند و بعد از آن مرد دیگری را به همسری خود دربیاورد. ریشه این موضوع در امکان بارداری زن از شوهر قبلی خود است و این مدت تعیین شده است تا به طور کامل و قطعی مشخص شود جنینی به وجود نیامده است.
عده در طلاق رجعی
عده در طلاق رجعی سه طهر است. منظور از سه طهر یعنی زن برای سه مرتبه عادت شود و پاکیزه گردد. بعد از سومین عادت و پاکیزه شدن و شروع ایام چهارم، عده پایان می‌پذیرد. مرد فقط تا همین زمان حق رجوع داشته است و بعد از آن خیر. بعدازاین مدت نیاز به نکاح مجدد است. در این جا زن هم باید موافقت نماید، درصورتی‌که در رجوع فقط اراده مرد کافی بود؛ پس رجوع و ثبت واقعه رجوع توسط مرد بعد از گذشت ایام عده غیرممکن است.
عده در طلاق بائن
عده در طلاق بائن مانند طلاق رجعی است. زن باید سه طهر را بگذراند. اما تفاوت در این است که امکان رجوع در طلاق بائن چه در مدت عده و چه بعد از آن وجود ندارد. اگر طرفین تمایل به بازگشت به یکدیگر داشته باشند باید از ابتدا نکاح را واقع و صیغه را جاری کنند. فقط در این صورت امکان‌پذیر است.
عده رجوع در زن باردار و یا بیمار
گاهی ممکن است زن به‌واسطه بیماری به طور منظم عادت نشود و یا به کل برای چندین ماه این امکان وجود نداشته باشد. عده در این نوع زنان به‌جای سه طهر، سه ماه خواهد بود و بعد از گذشت 3 ماه هم حق رجوع از بین می‌رود و هم زن می‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند.
نباید فراموش کرد که زن یائسه با این مورد متفاوت است. طلاق زن یائسه در دسته طلاق بائن است که رجوع به آن ممکن نیست. اگر طلاق در ایام بارداری زن واقع شود مدت‌زمان عده زن سه طهر یا سه ماه نخواهد بود. زمان عده تا پایان زایمان و یا سقط جنین ادامه خواهد داشت. برای مثال اگر جنین ۲ماهه باشد و طلاق واقع شود، مدت عده 7 ماه خواهد بود و شوهر در این مدت حق رجوع و ثبت واقعه رجوع را دارد و اگر مرد رجوع نکرد، زن بعدازاین دوره می‌تواند با مردی دیگر ازدواج کند.
ثبت رجوع از طلاق
رجوع امری است که نیاز به تشریفات خاصی دارد. بعد از رجوع مرد از طلاق در زمان عده به‌منظور حفظ حقوق زن و حمایت از او، قانون حمایت از خانواده مرد را ملزم به ثبت واقعه رجوع در دفترخانه کرده است. عدم ثبت رجوع توسط مرد در دفترخانه تخطی محسوب شده و برای او مجازات تعیین شده است؛ پس ضروری است بعد از رجوع از طلاق حداکثر تا یک ماه بعد به دفترخانه ازدواج و طلاق مراجعه کرده و رجوع خود از طلاق را اطلاع داده و آن را ثبت کنید.
با ثبت واقعه رجوع تمایل خود به باطل کردن و ازبین‌بردن طلاق را ابراز می‌کنید و بدون نیاز به نکاح مجدد و جاری شدن صیغه ازدواج زوجیت شما برقرار می‌شود.
مجازات عدم ثبت رجوع از طلاق چیست؟
در ماده 49 قانون حمایت از خانواده مصوب 1391 ضمانت اجرا عدم ثبت واقعه رجوع از طلاق این‌چنین بیان شده است: چنانچه مردی بدون ثبت در دفاتر رسمی به ازدواج دائم، طلاق یا فسخ نکاح اقدام یا پس از رجوع تا یک ماه از ثبت آن خودداری یا در مواردی که ثبت نکاح موقت الزامی است از ثبت آن امتناع کند، ضمن الزام به ثبت واقعه به پرداخت جزای نقدی درجه پنج و یا حبس تعزیری درجه هفت محکوم می‌شود.
این مجازات در مورد مردی که از ثبت انفساخ نکاح و اعلام بطلان نکاح یا طلاق استنکاف کند نیز مقرر است. مطابق با این ماده اگر مردی ظرف مهلت مقرر یعنی یک ماه، ثبت واقعه رجوع از طلاق را انجام ندهد، جرم مرتکب شده است و به جزای نقدی درجه پنج (٨٠ تا ١٨٠ میلیون ریال) یا حبس تعزیری درجه هفت (٩١ روز تا ۶ ماه) محکوم می‌شود.
عدم ثبت رجوع موجب باطل شدن رجوع می‌شود؟
در الزام به ثبت واقعه رجوع فقط حقوق و حمایت از زن هدف قانون‌گذار بوده است. عدم ثبت رجوع جرم است و مرد به مجازات مقرر محکوم خواهد شد و علاوه‌برآن به ثبت واقعه رجوع هم الزام می‌شود. با این توصیفات می‌توان نتیجه گرفت عدم ثبت فقط جرم است و به اصل رجوع خدشه‌ای وارد نخواهد کرد. بازگشت از طلاق حتی اگر ثبت هم نشود کاملاً صحیح و درست و دارای اثر خواهد بود.
نحوه ثبت و مدارک موردنیاز رجوع از طلاق
زمانی که رجوع صورت می‌پذیرد مرد و زن می‌توانند با مراجعه به دفترخانه‌ای که طلاق رجعی و یا بائن خلع خود را در آن ثبت کرده‌اند، رجوع خود را هم ثبت کنند. زوجین تا یک ماه وقت دارند تا به آن دفترخانه ازدواج و طلاق مراجعه کرده و صورت‌جلسه طلاق خود را باطل کنند. بعد از اقرار مرد به بازگشت از طلاق، ثبت طلاق و صورت‌جلسه آن باطل شده و به‌جای آن رجوع ثبت می‌شود. اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی زوجین و حکم طلاق دادگاه یا گواهی عدم امکان سازش برای ثبت واقعه رجوع کافی است.
اثبات رجوع از طلاق
باید توجه داشت که صرف زندگی مشترک در ایام عده به معنای بازگشت از طلاق نیست. اگر زن ادعا کند که مرد رجوع کرده است بار اثبات رجوع از طلاق برعهده زن خواهد بود. اگر مرد خود اقرار کند که رجوع کرده است دیگر نیازی به اثبات آن نیست چون مهم‌ترین دلیل همان اقرار مرد است، حتی اگر زن آن را نپذیرد؛ زیرا همان‌طور که گفته شد رجوع از ایقاعات است و اراده مرد در واقع کردن آن کافی است و نیاز به اراده زن نخواهد داشت.
در صورت عدم رجوع از طلاق در مدت عده چه خواهد شد؟
اگر در مدت عده رجوعی از جانب مرد صورت نگیرد، طلاق رجعی قطعی می‌شود و امکان رجوع و ثبت واقعه رجوع از بین خواهد رفت و هیچ‌گونه استثنائی هم وجود ندارد. باگذشت ایام عده سند رسمی طلاق رجعی از طرف دفترخانه ازدواج و طلاق صادر می‌شود و در اختیار طرفین قرار می‌گیرد. این جا نقطه پایان زندگی مشترک افراد است. در صورت تمایل به ازدواج مجدد، باید تمام مراحل یک ازدواج را مانند ازدواج اول خود طی کنند. هنگام رجوع باید به باردار بودن و یا بیماری خاص زن توجه داشت چون مدت عده در این موارد متفاوت است با حالت‌های عادی.
سخن آخر
به‌عنوان جمع‌بندی مقاله باید گفت که رجوع و ثبت واقعه رجوع فقط در طلاق رجعی وجود دارد و در طلاق بائن جز در نوع خلع و با شرط رجوع زن از مالی که به مرد داده است، بازگشت از طلاق به‌هیچ‌وجه ممکن نیست. ضروری است که قبل از ازدواج و به‌وجودآوردن یک زندگی مشترک به‌تمامی جوانب و ابعاد زنگی مشترک آگاهی پیدا کرده و بعد پا در این عرصه گذاشت؛ زیرا ازدواج بدون آگاهی و شناخت، ناخوشایند و موجب صرف هزینه و ورود آسیب و زیان مادی و معنوی می‌شود.