چک، نوعی برگه ارزشمند است که ارزش آن با امضای مالک و در بانک مشخص می‌شود. امروزه چک در اکثر داد و ستدها و معاملات مورد استفاده قرار می‌گیرد. این برگه کوچک پر اهمیت به صورت تقریبی جای پول را در بسیاری از معاملات گرفته کرده است. البته چک کاربردهای دیگری هم دارد. از جمله آنها می‌توان به ایفای تعهد، تضمین تخلیه، تضمین انجام کار یا عدم انجام آن، ثمن معامله و غیره اشاره کرد. در برخی موارد صاحب چک، چکی را امضا می‌کند و پس از پایان یافتن معامله، از دارنده می‌خواهد که لاشه چک را بازگرداند. در صورتی که دارنده از بازگرداندن لاشه چک خودداری کند، صاحب آن می‌تواند دعوای استرداد لاشه چک را درخواست دهد. و این مستلزم داشتم یک وکیل دعاوی شرکت های تجاری است.
تعریف استرداد لاشه چک
کلمه استرداد در لغت به معنی تحویل دهی، بازپس‌گیری، بازستانی و غیره است. واژه لاشه هم در لغت به معنی مرده، نعش، جسد و غیره به کار گرفته می‌شود. چک، برگه‌ای است که جزء اسناد تجاری به شمار می‌رود و دارای ارزش و اعتبار می‌باشد. بنابراین با ترکیب معنای این واژه‌ها در عبارت استرداد لاشه چک به این مفهوم پی خواهیم برد که چک‌ها پس از محقق کردن منظوری که از آنها مورد تصور است، می‌بایست به صاحب اصلی‌شان بازگردانده شوند.
اما این نوع دادخواست حقوقی چه زمانی اتفاق می‌افتد؟ طبق گفته‌های یک وکیل متخصص اسناد تجاری، در مجموع شرایط زیر صادر کننده می‌تواند دعوای استرداد لاشه چک را مطرح کند.
- صادر کننده چک خواستار بازگرداندن چک امانی خود باشد.
- وی بتواند این ادعا را ثابت کند که دارنده چک، مستحق نگه داشتن وجه چک نیست.
- دارنده چک از بازگرداندن چک خودداری بورزد.
به عبارت دیگر، درخواست برای بازگرداندن لاشه چک زمانی رخ می‌دهد که خواهان یا صادرکننده چک ادعای آن را دارد که وجه چک را پرداخت کرده است. یا اینکه چک به عنوان ضمانت در اختیار طرف مقابل بوده و اکنون با انجام تعهدات، زمان آن رسیده است که قرارداد فسخ گردد. بنابراین باید لاشه چک به صاحب آن مسترد گردد. اما دارنده از استرداد آن استنکاف می‌ورزد.
این نوع دعوای حقوقی بسیار نزدیک به دعوای خیانت در امانت است و همچنین یکی از دعاوی غیر مالی به شمار می‌رود.
موارد طرح دعوای استرداد لاشه چک
صدور چک در مواردی که در ادامه عنوان می‌شوند، منجر به طرح دعوای استرداد لاشه چک می‌گردند:
- صادر کردن چک به جهت ضمانت:
یکی از رایج‌ترین روش‌های تضمین حسن انجام کار یا ضمانت میان اشخاص، صدور چک است. در صورتی که موضوع امانت پایان بپذیرد و دلیلی برای ابقای چک در نزد دارنده وجود نداشته باشد، لاشه چک می‌بایست حتما به صادرکننده آن بازگردانده شود. در غیر این صورت، دعوای استرداد لاشه چک مطرح خواهد شد.
- صادر کردن چک پس از انعقاد یک قرارداد:
برای انجام تعهدات ناشی از قراردادها، صدور چک یکی از رایج‌ترین روش‌ها به شمار می‌رود. در صورتی که قرارداد مورد نظر به هر دلیلی مثلاً فسخ، انفساخ یا اقاله منحل گردد، لاشه چک می‌بایست حتما به صادرکننده مسترد شود. در صورت انحلال یک قرارداد، تعهدات ناشی از آن نیز از بین می‌رود و دلیلی برای ابقای چک در نزد دارنده وجود نخواهد داشت.
- صادر کردن چک امانی:
برطبق ماده 674 کتاب پنجم قانون مجازات‌های اسلامی، در صورتی که هرگونه اموال منقول یا غیرمنقول یا برگه‌هایی از قبیل قبض، چک، سفته و نظیر آنها به عنوان امانت، رهن، اجاره یا برای وکالت یا هر کار دیگری با اجرت یا بدون اجرت به کسی داده شوند؛ اگر قرار بر این بوده باشد که در موارد فوق الذکر پس از رسیدن به مصرف معینی به صاحب اصلی‌شان مسترد شوند و این اتفاق نیفتد، مالک اصلی می‌تواند دعوای استرداد لاشه چک را مطرح نماید. اگر دارنده از پس دادن اشیاء ذکرشده خودداری نماید و به این طریق به مالکین یا متصرفین ضرر برساند یا باعث اتلاف و مفقود شدن هر کدام از موارد بالا شود، به حبس از شش ماه تا سه سال محکوم می‌گردد.
یکی از مواردی که دارنده می‌تواند از طریق آن با استفاده از چک امانی به مالک ضرر برساند، ارائه چک به بانک یا اقدام به وصول چک برگشتی است. البته بر طبق حکم قانون کاهش حبس تعزیری که در سال 1398 به تصویب رسید، میزان مجازات مقرر در این ماده برای این افراد از شش ماه تا سه سال به سه ماه تا یکسال و نیم تقلیل یافته است.
- تحصیل برائت ذمه توسط صادرکننده:
در صورتی که صاحب اصلی چک یا همان صادرکننده چک به هر نحوی مثلاً از طریق تهاتر، تبدیل تعهد، پرداخت و غیره برائت ذمه حاصل نماید، می‌تواند از دارنده چک اصل چک را درخواست کند. دارنده نیز موظف است که به درخواست وی پاسخ مثبت دهد.
- صادر کردن چک به منظور انجام عملی خاص:
چنانچه چکی در ازای انجام یک عمل خاص صادر شده باشد و آن عمل به هر دلیلی انجام نشود، لاشه چک باید به صادر کننده آن بازگردانده شود.
ارتباط جرم عدم استرداد چک با جرم خیانت در امانت
همان‌طور که در بخش‌های بالا اشاره شد، دعوای استرداد لاشه چک از جوانبی شبیه به دعوای خیانت در امانت است. به این معنی که در برخی مواقع، بنا به شرایط خاصی موضوع استرداد چک به جرم خیانت در امانت تغییر می‌یابد. این اتفاق زمانی می‌افتد که دارنده چک بر خلاف تعهد و قراردادی که بین وی و صادرکننده چک وجود دارد، آن را به شخص ثالثی منتقل کند. در واقع دارنده با این عمل خود از بازگرداندن لاشه چک خودداری و آن را برای خویش تصاحب می‌نماید. وی در این حالت مرتکب جرم خیانت در امانت شده است. در دادگاه کیفری جمهوری اسلامی، با خائن در امانت مطابق با قوانین جرم خیانت در امانت رفتار می‌شود.
در حالتی دیگر، اگر در متن هیچ اشاره‌ای به امانی بودن یا شرطی بودن آن نشده باشد و بنابراین چک به فرد ثالثی اعطا گردد، قانونا این فرد، به عنوان شخص ثالث با حسن نیت شناخته می‌شود. این فرد همچنین قادر خواهد بود که چک را وصول کند. لازم به ذکر است که چک یکی از اسناد تجاری به شمار می‌رود. بنابراین از همه ویژگی‌ها و شرایط این اسناد برخوردار است.
مراجع ذیصلاح برای رسیدگی به دعوای استرداد لاشه چک
مرجع ذیصلاح برای رسیدگی به این نوع دعوا، دادگاه عمومی است. مطابق با قانون، در صورتی که مبلغ چک بیش از 20 میلیون تومان باشد، دادگاه عمومی حقوقی به آن رسیدگی خواهد کرد. اگر هم کمتر از 20 میلیون تومان باشد، شورای حل اختلاف مسئول رسیدگی به آن خواهد بود. دادگاه حقوقی و شورای حل اختلاف می‌بایست در محل اقامت خوانده قرار داشته باشند نه در شهرهای دیگر.
مراحل طرح دعوای استرداد لاشه چک
قبل از ایراد هر نوع دعوا یا اقدامی، صاحب چک یا همان خواهان می‌بایست ابتدا اظهارنامه‌ای برای دارنده چک یا همان خوانده ارسال نماید. خواهان از این طریق از خوانده درخواست می‌کند که لاشه چک را به ایشان مسترد گرداند. چنانچه دارنده چک یا خوانده از تحویل لاشه چک به صاحب آن خودداری کند، خواهان در این حالت می‌تواند ضمن مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دعوای استرداد لاشه چک را مطرح نماید. خواهان باید هنگام ثبت دادخواست، دلایل و ضمائم مربوط به این دعوا را نیز به دادگاه ارائه دهد. لازم به ذکر است که ارسال اظهارنامه برای خوانده در هر دعوایی و عدم پاسخ خوانده به اظهارنامه، خود به تنهایی موجبات شکایت کیفری را علیه وی فراهم می‌کند.
شایان ذکر است چنانچه صادرکننده چک مدارکی مبنی بر امانی بودن چک، ایفای تعهد یا پرداخت وجه چک داشته باشد، می‌بایست به عنوان ضمیمه به دادخواست خود اضافه نماید. صادرکننده همچنین می‌تواند بنا به شرایطی، دعوای خیانت در امانت را نیز به جرم دارنده چک اضافه نماید. همچنین باید گفت که از نظر قانونی بین استرداد لاشه چک و سفته تفاوت خاصی وجود ندارد.
ماده‌های قانونی مربوط به استرداد لاشه چک
ماده‌های قانونی مرتبط با بحث چک و نحوه استرداد آن به قرار زیر هستند:
- ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی مدنی:
طبق این ماده، چنانچه فردی ادعای حق یا دینی، مثلا چک، از کسی داشته باشد، باید بتواند آن را به هر شکلی اثبات کند. در صورتی که نتواند ادعای خود را ثابت نماید، برائت خوانده یا دارنده چک با خواندن سوگند در دادگاه صادر می‌شود.
- ماده ۱۹۸ قانون آیین دادرسی مدنی:
طبق این ماده در صورتی که صاحب چک اظهارنامه استرداد چک را برای خوانده ارسال کند و بتواند موضوع عدم استرداد لاشه چک را به اثبات برساند، حکم دادگاه به نفع وی صادر خواهدشد. اجرای حکم بازپس‌گیری لاشه چک نیز می‌بایست بلافاصله پس از رأی نهایی دادگاه اجرا شود. مگر در مواردی که دارنده بتواند خلاف ادعای صادرکننده چک را ثابت نماید.
معمولاً پس از پایان هر قراردادی که در آن از چک برای تضمین انجام کار و تعهد استفاده‌شده باشد، می‌بایست لاشه چک به صادرکننده برگردانده شود. به این ترتیب جلوی هرگونه کلاهبرداری یا سوءاستفاده گرفته می‌شود.
اهمیت حقوقی استرداد لاشه چک و سفته
به طور کلی، روابط حقوقی که در میان اعضای جامعه برقرار می‌شوند بر دو نوع قراردادی و غیرقراردادی هستند. در جریان این گونه روابط حقوقی، گاهی برای یکی از طرفین و گاهی برای هر دو طرف تعهد به وجود می‌آید. این تعهد می‌تواند هر چیزی مثل تعهد به انجام کار یا عدم انجام آن یا پرداخت مبلغی پول باشد. شخصی که متعهد می‌شود، هم به لحاظ اخلاقی و شرعی و هم به لحاظ قانونی موظف است که به تعهدات خود عمل نماید. البته عمل به تعهدات پایان همه چیز نیست. کسی که متعهد می‌شود کارهای به‌خصوصی را انجام دهد، باید در حین اجرای آنها ادله، مدارک و اسنادی را برای خود ثبت و ضبط کند. بدین صورت، در موارد نیاز می‌تواند از آنها برای اثبات عمل به تعهدات خود استفاده نماید.
- جلوگیری از ادعای دروغین و سواستفاده
در برخی موارد، چک در وجه ضمانت یک قرار داد است. مهمترین کاری که صادرکننده باید در این موارد انجام دهد، پس گرفتن لاشه چک پس از پایان انجام تعهدات می‌باشد. زیرا ممکن است پس از مدتی، شخص طلبکار ادعا کند که صاحب چک به تعهدات خود عمل نکرده است. سپس به طرق مختلف سعی کند از چک مزبور سوءاستفاده نماید.
- ممانعت از انتقال به شخص ثالث
همچنین دارنده چک می‌تواند پس از دریافت وجه چک، آن را به شیوه‌های مختلفی به شخص ثالث انتقال دهد. در این وضعیت، مالک چک با مسائل حقوقی بسیار پیچیده‌تر و سخت‌تری مواجه خواهد شد. در صورتی که شخص ثالث وجه چک را مطالبه کند، صادرکننده یا همان مالک نمی‌تواند این مطلب را ثابت نماید که قبلاً وجه چک را پرداخت کرده یا اینکه قرارداد میان او و دارنده اولیه باطل یا فسخ گردیده است.
به عبارت دیگر، صادرکننده چک به هیچ عنوان نمی‌تواند از پرداخت مجدد وجه چک شانه خالی نماید. ابتدا باید وجه چک را به شخص ثالث که لاشه چک را در اختیار دارد، پرداخت کند. پس از آن به انتقال‌دهنده چک مراجعه نماید و در نهایت دعوای استرداد لاشه چک را مطرح کند.
مدارک لازم برای دادخواست استرداد لاشه چک و سفته
برای اینکه طرح دادخواست بازستانی لاشه چک و سفته عملی شود، لازم است که شاکی یا خواهان، مدارک زیر را به هنگام ثبت دادخواست به همراه داشته باشد:
- ارائه تمامی مدارک هویتی اعم از کارت ملی و شناسنامه به همراه کپی آنها
- کامل کردن فرم دادخواست به طور کامل و صحیح
- ارائه تصویر واضح از اظهارنامه
- ارائه فیش واریزی پرداخت هزینه دادرسی مجازات خیانت در امانت و عدم استرداد چک و سفته
- ضمیمه کردن هر گونه مدرک و سند که به پیشبرد درست پرونده کمک کند.
لزوم استفاده از وکیل
استرداد لاشه چک و سفته از جمله دادخواست‌های حقوقی و بسیار پیچیده هستند. در این موارد نیاز است که حتماً به منظور تکمیل فرآیندهای طرح دادخواست، از یک وکیل متخصص در این حوزه کمک گرفته شود. افراد به دلیل نداشتن دانش و آگاهی لازم در رابطه با مسائل حقوقی مربوط به چک و سفته ممکن است متضرر شوند یا حکم نهایی را بر خلاف آن چیزی که انتظار دارند، دریافت کنند. بنابراین استفاده از مشاوره یک وکیل و کمک‌های وی برای پیشبرد بهتر پرونده، بسیار حائز اهمیت است.
برخی افراد برای صرفه‌جویی در هزینه‌های دادرسی، از گرفتن وکیل امتناع می‌ورزند. این کار آنها نه تنها باعث صرفه‌جویی نمی‌شود، بلکه ممکن است حکم نهایی دادگاه هم به نفع ایشان تمام نگردد و بیشتر متضرر شوند.
جمع‌بندی
در دنیای امروزی، شاهد افزایش میزان معاملات و قراردادها هستیم. و در نتیجه، تبادل چک به عنوان وجه ضمانت بسیار رایج‌شده است. برخی افراد سوء استفاده می‌کنند و لاشه چک را پس از پایان زمان تعهدهای لازم، به صاحب اصلی‌‌اش باز نمی‌گردانند. در این حالت، خواهان می‌تواند دادخواست استرداد لاشه چک را در دادگاه مطرح نماید که در این مورد می‌بایست حتما از وکیل استفاده کند. بهتر است برای دچار نشدن به همچین مشکلات حقوقی، صادرکنندگان چک، اسناد و مدارک لازم را نزد خود نگه دارند. بدین ترتیب در مواقع لزوم و برای اثبات حق خود می‌توانند آنها را ارائه دهند.