توسعه استارت‌آپ‌ها و کسبوکارهای اینترنتی در کنار سختی‌ها و پیچیدگی‌های مدیریتی و فنی که دارند از جهت حقوقی نیز چالش‌ها و مسائلی دارند که مدیران شرکت‌های استارت‌آپی و کسبوکارهای کوچک حتماً باید نسبت به آنها مطلع باشند. اگر کسی به دنبال راه‌اندازی یک کسب‌وکار جدید در قالب استارت‌آپ باشد می‌بایست از قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها آگاهی لازم کسب نماید. بسیار پیش آمده که افراد پس از شروع یک کسب‌وکار در قالب استارت‌آپ بدون توجه به قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها عمل کرده و پس از رسیدن به مرز موفقیت مجبور به منحل کردن کسب‌وکار خود شده‌اند. تنها پس از اطلاع یافتن از قوانین استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهاست که افراد با خیال راحت می‌توانند فعالیت خود را انجام داده و به رشد و موفقیتی که انتظارش داشتند، برسند. در این مقاله پس از ارائه تعریفی برای استارت‌آپ، به بررسی قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها پرداخته خواهد شد.
استارت‌آپ چیست؟
کلمه استارت‌آپ و کسب‌وکار نوپا، پس از موفقیت‌های چشمگیر شرکت‌های مطرحی همچون شرکت‌های حمل‌ونقل شهری رواج بی‌نظیری پیدا کرده است. این واژه اکنون به شکل گسترده و چشمگیری در حال رواج و توسعه بین مردم عادی است. اما سوال رایجی که قطعاً نمی‌توان آن را به‌راحتی پاسخ داد این است که واقعاً استارت‌آپ چه می‌تواند باشد؟ آیا استارت‌آپ یک فکر و ایده نوین است؟ یا یک کسب و کار نوپا؟ و یا یک شرکت کوچک و یا یک روش نوین کسب درآمد؟
اما واقعیت این است که تعریف‌های مختلفی برای استارت‌آپ ارائه شده است. اما یک تعریف راحت و قابل درک برای استارت‌آپ می‌تواند این باشد که:
استارت‌آپ شامل یک یا چند فرد کارآفرین یا یک شرکت نوپا است که با یک سرمایه بسیار اندک، کار خود را شروع کرده و با تکیه بر توان و انگیزه بنیانگذاران، به‌دنبال یک ایده جدید و منحصربفرد برای عرضه یک خدمت یا کالای جدید است. استارت‌آپ همچنین می‌تواند یک راه‌حل برای یک مشکل یا نیاز قدیمی ایجاد کند که مدت‌ها بدون پاسخ مانده است.
لازم به ذکر است که از جمله ویژگی‌های بارز یک استارت‌آپ قابلیت توسعه و رشد چشمگیر و سریع و کم‌دردسر کسب‌وکار است. به عبارت دیگر مقیاس‌پذیری با سرعت بالا و آسان از ویژگی‌های یک استارت‌آپ به شمار می‌رود. یکی دیگر از ویژگی‌های استارت‌آپ مدل درآمدی صعودی و تکرارشونده آن بوده و ایده‌های آن غالباً مبتنی بر فناوری و تکنولوژی‌‌های روز دنیاست.
با توجه به این تعریفی که از استارت‌آپ ارائه شد مشخص می‌شود که استارت‌آپ‌ها برای رشد، توسعه و پایه‌گذاری خود تا چه میزان به اطلاعات و آگاهی‌های حقوقی و قوانین استارتاپ‌ها و کسبوکارها نیازمند هستند.
مشکلات حقوقی استارت‌آپ‌ها و کسبوکارهای نوپا
همانطور که قبلا گفته شد، اگر کارآفرینان از قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها اطلاعات کافی نداشته باشند، مشکلات حقوقی زیادی در انتظار آنها خواهد بود. در ادامه مهمترین تهدیدهای حقوقی که در مسیر موفقیت یک استارت‌آپ ممکن است وجود داشته باشند بررسی شده‌اند.
غیرقانونی بودن فعالیت‌های استارت‌آپ
با وجود این که معمولاً انجام انواع فعالیت‌های تجاری در هر کشوری آزاد است، اما با این وجود، قوانین هر کشور برای فعالیت‌های تجاری در برخی حوزه‌ها ممنوعیت یا محدودیت ایجاد کرده است. این مسئله فقط مربوط به کشور ایران نیست و حتی کشورهایی که سیاست‌های اقتصادی خود را بر تجارت آزاد بنا کرده اند هم مجوز فعالیت در برخی زمینه‌ها را محدود کرده و یا آنها را به طور کل ممنوع نموده‌اند. بنابراین درصورتی که شخصی قصد راه‌اندازی یک استارت‌آپ را داشته باشد، حتماً باید پیش از اقدام به این کار قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها را به‌طور کامل بررسی نماید و یا با افراد متخصص در این زمینه مشورت کند. چند دسته از فعالیت‌هایی که بیشتر کشورها آنها را ممنوع می‌کنند در ادامه بررسی شده‌اند:
معامله برروی کالاهایی که شرعا و قانونا ممنوع هستند
ممکن است بسیاری از خدمات و کالاها در برخی کشورها ارزشمند باشند اما این کالاها و خدمات بر طبق قوانین اسلام و ایران بدون ارزش تلقی می‌شوند و دادگاه ها نه تنها آنها را به عنوان مال تلقی نمی‌کند بلکه به ادعاهایی که در مورد آنها باشد نیز رسیدگی نمی‌نمایند. برای مثال خرید و فروش مشروبات الکلی، گوشت‌خوک برای خوردن، مواد مخدر برای مصارف بدون مجوز، ویروس‌های اینترنتی، ابزار هک، فیلترشکن، اسلحه، ویدئوهای مبتذل و مستهجن و امثال اینها در کشور ایران ممنوع هستند. حال اگر شخصی به عنوان مثال، یک فروشگاه اینترنتی برای فروش نرم‌افزارهای ویروس‌های اینترنتی ایجاد کند، نه تنها نمی‌تواند در دادگاه بر علیه خریداران شکایت کند بلکه بر اساس قوانین کیفری کشور محکوم به مجازات‌های مختلفی نیز می‌شود.
معامله با اهداف غیرقانونی و نامشروع
براساس قوانین مدنی ایران و قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها، هرگونه قرارداد و یا معامله‌ای که به هدف انجام امور غیر‌مشروع و غیرقانونی منعقد شود باطل است و هیچ‌گونه اثر قانونی نیز ندارد.
به عنوان مثال، فعالیت‌هایی مثل شرط بندی و قماربازی، شرخری، کارچاق کنی، جمع کردن دختر و پسر برای روابط نامشروع و رشوه دادن غیرقانونی تلقی می‌شوند. حال اگر شخصی یک کسب‌وکار و یا استارت‌آپ پلتفرمی برای تسهیل یافتن کارمندان رشوه‌گیر در ادارات تولید کند و یا اینکه یک سیستم نرم افزاری برای پیچاندن اداره مالیات پیاده نماید و به فروش برساند، یا اینکه استارت‌آپی را آغاز کند که مبتنی بر دزدی از خودپردازهای بانک‌ها باشد، کلیه قراردادهایی که برای فروش این محصولات منعقد شده باطل تلقی می‌شود. بنیانگذاران در این حالت نمی‌توانند حقوق خود را براساس این قراردادها از دیگران در دادگاه‌ها مطالبه کنند. علاوه بر این، چه بسا به جرم معاونت در ارتکاب این جرائم مجازات و محکوم می‌شوند.
مشاهده می‌شود که این روزها سایت‌های شرط‌بندی و قمار رواج بسیار زیادی پیدا کرده‌اند. بر اساس همین قوانین، استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهایی که با چنین موضوعاتی شروع می‌شوند نمی‌توانند برای کسب‌وکار خود، شرکت ثبت کنند و یا برای آن مجوز یا امتیازی دریافت نمایند. علاوه بر این، برای اعمال غیر قانونی خود به مجازات‌های شدیدی نیز محکوم می‌شوند. این افراد برای دفاع از حقوق خود قادر نخواهند بود به قراردادهایی که برای انجام آنها بسته بودند استناد کنند.
هر فعالیتی که جرم تلقی گردد
در هر کشور و سرزمینی انجام بعضی از رفتارها و اعمال جرم تلقی می‌شود و انجام این فعالیت‌ها با محکومیت و مجازات همراه است. بالغ بر دو هزار جرم در کشور ایران معرفی شده‌اند و اگر شخصی بنا به هر دلیلی مرتکب یکی از این جرم‌ها شود، براساس قانون با وی برخورد شده و مجازات‌هایی همچون شلاق، حبس، جزای نقدی و یا حتی اعدام در انتظار وی خواهد بود. یک قاعده مشهور حقوقی است که می‌گوید (جهل به قانون رافع مسئولیت نیست). به عبارت دیگر، افرادی که نسبت به قوانین و مقررات ناآگاه هستند مسئولیت جرم‌هایی که مرتکب می‌شوند از آنها رفع نمی‌شود. بنابراین لازم است که افراد قبل از شروع هر کاری قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها را با دقت مطالعه کنند تا در آینده دچار چنین مشکلاتی نشوند.
دریافت نکردن مجوزها
در بیشتر موارد فعالیت‌های مختلف استارت‌آپی از نظر قوانین کشور و قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها مجاز تلقی می‌شود. اما برای شروع و اقدام به فعالیت در حوزه‌های استارت‌آپی لازم است که افراد برای دریافت مجوزها از سازمان‌ها و ارگان‌های مربوطه اقدام نمایند. پرواضح است اگر شخصی بدون اینکه مجوزی دریافت کند به راه‌اندازی استارت‌آپ و کسب‌وکار اقدام کند پایانی جز دستور توقف فعالیت و فیلترینگ در انتظار او نخواهد بود. بر طبق قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها، به طور کل، کسبوکارهای مجازی و استارت‌آپ‌ها ملزم به دریافت سه نوع مجوز هستند:
مجوز کسب یا جواز صنفی
اگر بنیانگذاران در حال راه‌اندازی یک کسب‌وکار در حوزه مشاغل صنفی باشند و به عبارت دیگر برای کسب‌وکار آنها صنف مشخصی وجود داشته باشد، قبل از هر کاری باید به دنبال اخذ مجوز کسب یا پروانه کسب‌وکار از صنف ذی‌صلاح باشند. اگر هم صنف مشخصی برای استارت‌آپ و کسب‌وکار کارآفرینان وجود نداشت، آنها می‌توانند مجوز صنفی خود را از اتحادیه کسب و کارهای مجازی دریافت کنند.
دریافت نماد اعتماد الکترونیکی
بر طبق قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها، افرادی که به دنبال شروع کسب‌وکار مجازی هستند که دارای فعالیت تجاری نیز هست، علاوه بر پروانه کسب یا مجوز صنفی به مجوز دیگری به عنوان اینماد نیاز خواهند داشت. این نماد در واقع یک نشانه نمادین است که منحصراً توسط مرکز توسعه تجارت الکترونیکی صادر می شود. اینماد به هدف احراز هویت، صلاحیت و ساماندهی به کسبوکارهای مجازی اعطا می‌شود.
نماد اعتماد الکترونیکی پس از احراز هویت و صلاحیت کسب‌وکار به مدت یک سال برای بنیانگذاران صادر می‌شود. بنابراین، بنا به قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها، اگر استارت‌آپی شخصی از نوع کسب‌وکار مجازی و بر بستر اینترنت و موبایل باشد، فرد موظف است تا مجوز و نماد اعتماد الکترونیکی را دریافت نموده و در سایت خود برای کاربران به معرض نمایش بگذارد. نماد اعتماد الکترونیکی یا اینماد می‌تواند به نام یکی از بنیانگذاران کسب‌وکار یعنی شخصی حقیقی و یا پس از تاسیس شرکت، به نام شخص حقوقی شرکت دریافت شود.
دریافت مجوز ساماندهی
وبسایت ساماندهی در واقع وابسته به مرکز توسعه فناوری اطلاعات و رسانه‌های دیجیتال وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. این وبسایت مرجع احراز هویت مدیران تمام کسبوکارها و پایگاه‌های اینترنتی به‌شمار می‌رود. وظیفه این وبسایت یا سامانه، جمع‌آوری اطلاعات مدیران تمام سامانه‌های اینترنتی و سایت‌هاست. مهمترین مزیت ثبت‌نام در سایت ساماندهی این است که پس از دریافت نماد طلایی از این وبسایت، بنیانگذاران استارت‌آپ و کسب‌وکار اینترنتی جلوی فیلترینگ بدون اطلاع و سریع سایت خود را می‌گیرند. در واقع می‌توان گفت که بر اساس تبصره یک ماده ۲۱ قانون جرایم رایانه‌ای، درصورتی که اطلاعات بنیانگذار در سایت ساماندهی وجود داشته باشد، سایت ساماندهی قبل از اقدام به فیلترینگ کسب‌وکار از مدیر سایت می‌خواهد تا محتوای مجرمانه را حذف کند. در صورتی که بنیانگذار محتوای مجرمانه را بدون تردید حذف کند سایت ساماندهی کسب‌وکار مزبور را فیلتر نخواهد کرد.
مشکلات بیمه کسبوکارها
شرکت‌های استارت‌آپی و کسبوکارهای نوپا در فرآیند توسعه خود به طور مستمر مجبور هستند نیروهای انسانی و کارمندان خود را افزایش دهند. در بسیاری موارد دیده شده است که شرکت‌های استارت‌آپی بدون توجه به مسائل حقوقی کار و قوانین تامین اجتماعی و همچنین بدون در نظر گرفتن تلاش قانونی کارمندان، پاداش‌ها، امتیازات، مرخصی، سنوات و غیره به‌طور بی‌رویه به جذب نیروی انسانی می‌پردازند و یا با فکر اینکه می‌توانند به صورت توافقی با کارگران از پرداخت برخی حقوق طفره بروند از زیر برخی تعهدات شانه خالی می‌کنند.
همین امر باعث کاهش انگیزه کارمندان می‌شود و علاوه بر این، برخی کارگران در ادامه فعالیت ممکن است بر علیه شرکت به طرح شکایت و دعوا بپردازند. این امر باعث می‌شود که شرکت استارت‌آپی علاوه بر پرداخت معوقات و خسارات، جریمه‌های سنگینی را نیز پرداخت نماید. شرکت‌های استارت‌آپی با رعایت قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها و همچنین چیدن یک استراتژی حقوقی صحیح و مناسب می‌توانند جلوی نابود شدن شرکت را بگیرند.
تجاوز به مالکیت فکری
یکی دیگر از مشکلات حقوقی عدم رعایت قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها تجاوز به مالکیت فکری کارآفرینان است و در صورتی که مورد تجاوز قرار بگیرد استارت‌آپ و کسب‌وکار را با مشکل جدی مواجه می‌کند. اختراعات، اسرار تجاری، علامت‌های تجاری، طرح‌های صنعتی، نرم افزارها، آثار ادبی و هنری و متعلقات آنها در حوزه اموال فکری قرار می‌گیرند و این اموال امروزه مهمترین دارایی شرکت‌ها را شکل می‌دهند. در دنیایی زندگی می‌کنیم که معمولاً اموال شرکت‌های بزرگ دنیا را با دارایی‌های فیزیکی آنها مورد سنجش قرار نمی‌دهند بلکه مهمترین سرمایه و دارایی‌های بیشتر کسبوکارهای پررونق اموال فکری آنهاست. در صورتی که کارآفرینان استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکار خود را در بستر اموال فکری شکل بدهند باید مراقب این دسته از اموال خود نیز باشند.
به‌عنوان‌مثال، دیده‌شده است که برخی استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها با پرداخت سرمایه‌های هنگفت ایده خلاقانه خود را تجاری‌سازی کرده‌اند و درست در زمانی که کسب‌وکار رونق گرفته و در مرحله توسعه قرار گرفته است شخص دیگری مشابه همان کالا، خدمت یا محصول را تهیه و تولید می‌کند و به این شکل کسب‌وکار کارآفرینان را با مشکل جدی روبرو می‌نماید. در صورت آگاهی داشتن از قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها، کارآفرینان می‌توانند به این شکل از افکار خود و مالکیت فکری خود محافظت کرده و در صورت بروز چنین مشکلی به‌راحتی می‌توانند از افراد خطاکار شکایت به عمل آورند.
مسئولیت استفاده کاربران از استارت‌آپ
یکی از مشکلاتی که بنیانگذاران استارت‌آپ‌ها و کسبوکارهای کوچک با آن مواجه هستند، به‌خصوص در سایت‌های پلتفرمی که رابطی بین خدمت گیرنده و خدمت دهنده هستند وجود دارد، اشتباهات، خطاها و تخلفات کاربران سایت‌ها به‌خصوص خدمت‌دهندگان است.
این امر بدین معنا است، درصورتی که بنیانگذاران یک استارت‌آپ در یک قرارداد صریح، صراحتا روابط خود را با کاربران شفاف‌سازی نکرده باشند و تعهدات و همچنین حقوق خود را مشخص نکرده باشند، ممکن است از سوی کاربران دیگر مورد تعقیب کیفری یا جزایی قرار بگیرند. در همین راستا به پرداخت خسارات بسیار سنگین یا مجازات‌هایی همچون جزای نقدی، حبس، شلاق و شبیه به آنها محکوم می‌شوند. کاملاً واضح است که عدم آگاهی به قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها تا چقدر می‌تواند به بنیانگذاران یک کسب‌وکار نوپا صدمه وارد کند.
بهتر است با یک مثال موضوع روشن‌تر شود. یک استارت‌آپ پلتفرمی وجود دارد که بیماران را به آزمایشگاه معرفی می‌کند و آزمایشگاه‌ها پرسنل خود را به محل سکونت فرد بیمار رسانده و از او نمونه دریافت می‌کنند. حال در صورتی که پرسنل از وسایل غیراستریل برای نمونه‌برداری از بیمار استفاده کند و موجب بروز خسارات جانی و مادی غیرقابل جبران شود، در اینجا بنیانگذاران این استارت‌آپ گناهکار اصلی شناخته می‌شوند و ممکن است محکوم به جریمه و حبس و موارد اینچنینی شوند. چرا استارت‌آپ گناهکار اصلی است؟ زیرا در همان ابتدا یک قرارداد شفاف‌سازی بین خود و کاربران ایجاد نکرده و بار مسئولیت را از دوش خود برنداشته است؛ بنابراین کاربران می‌توانند از وی شکایت نمایند.
قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها
بیشتر افرادی که به راه‌اندازی یک کسب‌وکار نوین شروع می‌کنند، در اوایل شروع کار مسائل حقوقی و قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها را خیلی جدی نمی‌گیرند و همین امر باعث می‌شود که در ادامه فعالیت با مشکلات شدید روبرو گردند. در ابتدای کارهای راه‌اندازی یک کسب‌وکار جدید، پیش می‌آید که کارآفرینان با بیشترین توانایی خود به‌دنبال یافتن و پیدا کردن مشکلات موجود در بازار پیش می‌روند و برای حل مشکلی که شناسایی کرده‌اند به توسعه دادن یک محصول یا ایجاد یک خدمت جدید می‌پردازند. کارآفرینان و ایجادکنندگان، در همین راستا بیشترین انرژی و توان خود را به‌کار می‌گیرند و بدون اینکه به جنبه‌های حقوقی موضوع، قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها و شفاف‌سازی حقوق و تکالیف اطراف معامله توجه کنند، شبانه‌روز خود را صرف حل مشکلات بازار و گسترش کسب‌وکار خود می‌کنند.
در همین راستا و پس از گذشت مدت زمانی از همکاری و دقیقا درست در جایی که استارت‌آپ در حال نزدیک شدن به موفقیت است، سوءتفاهم‌ها آغاز می‌شوند. در ادامه هم گروه منسجم و پر از انگیزه کارآفرین، به‌خاطر افکار، انگیزه‌ها و اهداف متفاوتی که از شروع کسبوکارها داشته‌اند، در مقابل یکدیگر قرار می‌گیرد و افراد با مشکلات عدیده‌ای در روابط کاری خود روبرو می‌شوند.
مشکلات حقوقی که مربوط به قوانین استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهاست در همین‌جا ختم نمی‌شود. فعالیت در زمینه تجارت الکترونیک و همچنین راه‌اندازی یک کسب‌وکار اینترنتی نوین دارای قوانینی است که توجه نکردن به آنها ممکن است منجر به فیلتر شدن سایت یا سامانه یا روبرو شدن با احکام قضایی و در نهایت منع فعالیت استارت‌آپ شود. در سال‌های پیشین و به خصوص با اوج گرفتن تجارت الکترونیک، قوانین متعددی در حوزه استارت‌آپ و کسب‌وکار به وجود آمدند که شامل موارد زیر هستند:
- قانون حمایت از حقوق نرم‌افزار
- قانون مالکیت فکری
- قانون تجارت
- قانون تجارت الکترونیک
- قانون حقوق مصرف‌کنندگان
- حقوق رقابت
- قانون حقوق مولفین و مصنفین
- اصول حقوقی حریم خصوصی
- قوانین جرایم رایانه‌ای
هنگام شروع یک استارت‌آپ توجه نکردن به این قوانین در همان اوایل کار، کارآفرینان را متوجه شکست‌های جدی می‌کند که همین امر خود باعث افسردگی و بی‌انگیزگی کارآفرینان می‌شود.
معایب عدم آگاهی درباره قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها
برخی از انواع کسبوکارها، چه در فضای الکترونیک و چه در فضای سنتی و معمولی، توسط برخی قوانین کشورها ممنوع و یا با حساسیت‌هایی همراه هستند. به همین جهت اگر به آنها توجه کافی نشود، ممکن است در این میان تمام سرمایه و زحمات گروه کارآفرین به هدر برود. یا از این بدتر، ممکن است کارآفرینان به جرائمی که حتی از آنها مطلع نیستند متهم شده و یا حکم مجازاتی برای آنان صادر گردد. برای مثال، می‌توان به انواع استارت‌آپ‌هایی اشاره کرد که فعالیت آنها در زمینه سلاح سرد، تجارت ارز و قمار و شرط‌بندی است.
از معایب آشنا نبودن با قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها علاوه‌بر موارد فوق می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد.
- آگاهی نداشتن به اجباری بودن دریافت مجوز از ارگان‌های مربوطه
- پیش‌بینی نکردن بعضی شرایط در قراردادهای سرمایه‌گذاری
- رفع نکردن مسئولیت از برخی اقدامات در کسبوکارهای پلتفرمی
- تنظیم نکردن قرارداد با ارائه‌دهندگان خدمات در کسبوکارهای پلتفرمی
- عدم پیش‌بینی جوانب مختلف مربوط به مالیات و نحوه پرداخت آن
جمع‌بندی
اطلاع از قوانین استارت‌آپ‌ها و کسبوکارها به کارآفرینان اجازه می‌دهد تا فعالیت خود را در مسیر صحیح و قانونی پیش ببرند و قانون را همیشه در کنار خود داشته باشند. علاوه بر مواردی که در رابطه با مشکلات حقوقی در این مقاله ذکر شد، عواملی همچون رعایت نکردن حقوق دیگران، مشکلات قانونی شرکا، عدم شفاف‌سازی حقوق و تعهدات بنیانگذاران، غیرمنصفانه بودن قراردادها و همچنین مشکلات مالیاتی کسبوکارها از چالش‌هایی هستند که می‌توانند بر روی استارت‌آپ و کسب‌وکار افراد تاثیر منفی بگذارند.